FitGaaf!

Vergeleken met in Nederland geldende wetenschappelijk onderbouwde richtlijnen voor kinderen en jongeren rond gezond eten (ontbijten, voldoende fruit en groente eten), drinken, fysieke activiteit en slaap, bepaald door respectievelijk het Voedingscentrum, Kenniscentrum Sport, Gezondheidsraad en de hersenstichting, blijkt dat onder andere dat:

• Ruim 6 op de 10 kinderen in de leeftijd van 1 tot 12 jaar in de periode 2014/2016 dagelijks onvoldoende fruit, en bijna 6 op de 10 onvoldoende groente tot zich neemt. Bij de leeftijdsgroep daar net boven (12-tot 16-jarigen), voldoet slechts 13% aan de richtlijn voor fruit en 20% aan de richtlijn voor groente (CBS, RIVM, 2016)
• 11% van de kinderen in de leeftijd van 4 tot 12 jaar niet dagelijks ontbijt (Nationaal Schoolontbijt, 2015)
• 45% van de kinderen in de leeftijd van 4 tot 12 jaar in 2017 niet voldeed aan de Beweegrichtlijnen van de Gezondheidsraad (CBS, RIVM, 2016)
• Kinderen in de periode 2012-2016 gemiddeld 620 ml suikerhoudende dranken per dag dronken (RIVM, 2016)
• 10% van jongeren (14+) en volwassenen in Nederland korter dan de aanbevolen slaapduur slaapt (CBS, 2019).

Regelmatig bewegen, beperkte inname van vet en suikers (in voeding en dranken) en voldoende groente en fruit eten dragen bij aan een goede energiebalans en kunnen zodoende overgewicht voorkomen (WHO, 2015). Ook verbanden tussen ontbijt overslaan en overgewicht zijn in meermaals wetenschappelijk onderzocht (Monzani et al., 2019), bijvoorbeeld in. Zo werd in een studie door Kesztyüs et al. (2017) onder 6 tot 8-jarigen een verband gevonden tussen het overslaan van het ontbijt en de consumptie van frisdranken en het gebruik van schermmedia, welke obesogene gedragingen zijn. Tegelijkertijd werd aangetoond dat ontbijten verband houdt met hogere lichamelijke activiteit niveaus (Kesztyüs et al., 2017). Verschillende wetenschappelijke onderzoeken tonen daarnaast verbanden tussen slaapduur en met overgewicht bij kinderen aan, bijvoorbeeld het verband tussen verminderde slaapduur en verhoogde calorie- en suikerinname (Wu et al., 2017).

In 2016 had 11,9% van de kinderen tussen 4 en 11 jaar in Nederland last van overgewicht (CBS, 2016). Overgewicht op jonge leeftijd vergroot de kans dat op latere leeftijd medische klachten als gewrichtsproblemen, diabetes en hart-en vaatziekten zich profileren (Laekeman, G. 2004). Overgewicht verhoogt ook risico’s op een verminderd psychisch welbevinden (Bloks, H. 2008).

In bredere maatschappelijke zin, gaan de lichamelijke en psychische klachten van overgewicht gepaard met materiële schade in termen van verhoogde ziektekosten en verlaagde arbeidsparticipatie (in ’t Panhuis-Plasmans et al., 2012).

Preventieve interventie FitGaaf! is primair gericht op in Nederland woonachtige kinderen tussen 4-12 jaar, ongeacht of er op het moment van uitvoer sprake is van ongezond gewicht en ongeacht etnische afkomst (personen met een Nederlandse of een migratieachtergrond).

Ja, ouders/verzorgers en groepsleerkrachten, als belangrijke actoren in het systeem rond het kind:

1. Ouders/verzorgers

Na uitleg op school nemen de kinderen de FitGaaf!-materialen (kalender en stickers) mee naar huis met de opdracht een van de ouders/verzorgers te vragen samen 4 weken gezonde stickers te plakken (op een apart deel voor kind en apart deel voor ouder), ondersteund door mailings en website.

1. Groepsleerkrachten basisschool:

Van leerkrachten wordt verwacht om minimaal 1x per week 10 minuten in de klas aandacht aan het project te besteden, aan de hand van een klassenposter.

Hoofddoel

Kinderen tussen 4 en 12 jaar vergroten hun kennis over gezond eten, drinken, bewegen en slapen en zijn zich beter bewust van hun eet-, drink-, beweeg- en slaappatroon. Motivatie en zelfvertrouwen, om deze patronen te kunnen verbeteren, wordt versterkt. In een periode van 4 weken, met uitvoer in school-en thuisomgeving, wordt een aanjagend en ondersteunend effect beoogd, bijvoorbeeld als onderdeel binnen integrale preventie aanpak of bredere interventie gericht op gezond gedrag en gewicht. Het actief betrekken van ouders en groepsleerkrachten vergroot de kans dat kinderen op de langere termijn een gezondere leefstijl ontwikkelen.

Subdoel

Voor de directe doelgroep (kinderen tussen 4-12 jaar) zijn de volgende subdoelen, aan de hand van de leerniveaus uit de Taxonomie van Bloom (Dong, F.M. 2014) geformuleerd:

a) kinderen tussen 4-12 jaar;

1. Kunnen na de preventieve interventie vertellen wat de in Nederland geldende normen voor kinderen zijn rond gezond eten, drinken, bewegen en slapen (onthouden en begrijpen).

2. Hebben na de preventie interventie versterkt inzicht in wat er in de eigen dagelijkse en wekelijkse patronen momenteel goed en minder goed gaat bij dagelijks gezond eten, drinken, bewegen en slapen (analyseren).

3. Geven na de preventieve interventie aan minimaal twee concrete verbeteringen in dagelijks gezond eet-, drink-, beweeg en/of slaapgedrag te hebben toegepast (toepassen en evalueren)

Voor de intermediaire doelgroepen zijn de volgende subdoelen van toepassing:

b) Ouders/verzorgers;

1. Bij minimaal de helft van deelnemende kinderen doet één van de ouders/verzorgers minimaal 1 week actief mee middels het zelf plakken van stickers voor eigen gezond gedrag.

1. Hebben, ongeacht eigen actieve deelname, na de preventieve interventie versterkt inzicht in wat er momenteel bij het eigen kind goed en minder goed gaat bij dagelijks gezond eten, drinken, bewegen en slapen volgens de in Nederland geldende normen;

1. Hebben na de preventieve interventie een versterkt bewustzijn over het belang van het faciliteren van dagelijks gezond eten, drinken, bewegen en slapen voor het gezond opgroeien van het kind.

1. Geven na de preventieve interventie minimaal aan te ‘overwegen’* om onderdelen van de leefstijl van het gezin aan te passen.

*(fase contemplate uit stages-of-change-model)

c) Groepsleerkrachten basisonderwijs*

1. Besteden minimaal 1x per week 10 minuten, aan de hand van de klassenposter, in de klas aandacht aan de preventieve interventie.

1. Hebben na de preventieve interventie een versterkt bewustzijn over het belang van het op school aandacht besteden aan dagelijks gezond eten, drinken, bewegen en slapen door het kind.

* Wanneer situatie op een deelnemende basisschool daarom vraagt, kan aan de vakleerkracht Lichamelijke Opvoeding worden gevraagd FitGaaf! wekelijks in de gymles te behandelen.

Opzet van de interventie

1. Werving en voorbereiding: Afstemming met uitvoerder en deelnemende basisschool over visie, belang, plan, competenties middelen en praktische zaken. Draagvlak realiseren onder leerkrachten en ouders, via briefing en/of ouderavond en/of teammeeting. Indicatie aantal contactmomenten: 3. Indicatie duur: 10 uur.

2. Educatieve kick-off van 20-30 minuten per klas: Materialen (kalender, stickervellen en klassenkalender) worden op school gepresenteerd en uitgedeeld tijdens een educatieve les over gezond eten, drinken, bewegen en slapen. De stickers dienen daarbij als kapstok aan onderwerpen voor interactie met de kinderen. Er wordt een korte nulmeting uitgevoerd naar zelfervaren fitheid. Indicatie totale duur per school: 5 uur

3. Uitvoer thuis en op school: kinderen plakken vier weken thuis stickers voor dagelijks gezond eten, drinken, bewegen en slapen. Op de kalender zelf staat de opzet uitgelegd voor de ouder/verzorger. Via www.fitgaaf.nl en ondersteunende mailings worden daarnaast alle stickers verdiepend uitgelegd. Ook is er wekelijks minimaal 1x in de week in de klas/groep kort (5 minuten) aandacht voor het project, aan de hand van een klassenposter en ondersteunende webpagina voor op digibord.

4. Educatieve en evaluerende afsluiting van 20-30 minuten per klas: Project wordt met alle kinderen in de eigen klas geëvalueerd en afgesloten. Indicatie duur per school: 5 uur.

Locaties en Uitvoering

De uitvoer van preventieve interventie FitGaaf! vindt op school en thuis plaats. Op school worden de materialen (kalender en stickers) uitgedeeld en de doelen en werking van de preventieve interventie worden uitgelegd. Afhankelijk van grootte van de school kan dit klassikaal of schoolbreed plaatsvinden en in klaslokaal, aula of gymzaal georganiseerd worden. Het kan via elke soort basisschool worden ingezet, maar sluit specifiek goed aan op scholen in wijken met een lage sociaaleconomische status. Op het moment van schrijven heeft de preventieve interventie FitGaaf! op 72 scholen in Nederland plaatsgevonden.

Organisaties die de uitvoer van de interventie kunnen organiseren zijn basisscholen zelf of regionale organisaties of collectieven van buurtsportcoaches, die FitGaaf! binnen eigen regionale aanbod aan gezondheidsactiviteiten of -projecten inzetten. Bij erkende bredere interventies gericht op gezond gedrag, zoals B-fit van de Gelderse Sport Federatie, staat FitGaaf! als keuzemogelijkheid op een menukaart. Binnen deze interventies biedt FitGaaf! specifieke aanvulling op de onderwerpen motivatie tot gedragsverandering, (self-)monitoring en ouderparticipatie.

Ook zorgprofessionals zoals GGD-medewerkers of zorgverleners zoals diëtisten hebben de preventieve interventie FitGaaf! georganiseerd. Ook kunnen coaches van interventie-eigenaar FitGaaf! ingeschakeld worden om te ondersteunen bij de organisatie van de preventieve interventie of deze volledig te organiseren.

Om de kans te vergroten dat beoogde doelen van preventieve interventie FitGaaf! worden gerealiseerd, moet er aan basisvoorwaarden worden voldaan op alle vijf elementen uit het Knostermodel (Knoster, 1991): visie, belang, (actie)plan, competenties en middelen.

Met schooldirectie en ouderraad wordt een gezamenlijk gedragen visie afgestemd, specifiek het bewustzijn dat school- en thuisomgeving beiden gezond gedrag van kinderen beïnvloeden. Daarnaast dient het belang van het aanleren van gezondheidsvaardigheden en stimuleren van gezond gedrag van kinderen, door schooldirectie onderkend te worden als intrinsieke motivatie tot uitvoering van FitGaaf! Samen met schooldirectie wordt getoetst of de groepsleerkrachten visie en belang ook voldoende delen.

Het (actie-)plan wordt beschreven in het handboek voor uitvoerders (met uitgebreide uitleg per fase van uitvoer). Leerkrachten ontvangen een briefing met kernpunten uit het handboek, een draaiboek en tijdsschema voor kick-off en afsluiting in elke klas.

Met ouders/verzorgers worden visie, belang en plan gedeeld middels briefing in nieuwsbrief, presentatie tijdens ouderavond en een animatie-instructiefilmpje. Ouders/verzorgers die niet wensen deel te nemen, kunnen dit aangeven bij de schooldirectie.

Competenties van uitvoerders zijn beschreven in paragraaf ‘opleiding en competenties van uitvoerders’. Vóór uitvoer van FitGaaf! zijn voldoende financiële middelen (door school of scholenorganisatie zelf gefinancierd en/of via externe subsidies) en tijd gereserveerd.

Voor uitvoering:

• Kalenderposter (A2-formaat) met twee aparte vlakken, waar kind en ouder de eigen stickers kunnen plakken. Bevat tevens een uitleg over doel, spelregels en legenda per sticker.
• Stickerboekje met 9 stickervellen voor: ontbijt, fruit, groente, voldoende water drinken, voldoende slaap, voldoende matig intensief en intensief bewegen, een sticker voor af en toe smokkelen en een fitcheck-sticker voor wekelijks evaluatiemoment tussen kind en ouder.
• Digitaal handboek voor uitvoerders
• Klassenkalender met fitcheck-stickers om ook wekelijks in de klas aandacht te besteden aan FitGaaf!
• Uitlegbord met uitvergrote voorbeeldweek en stickers
• Speciale webpagina (https://www.fitgaaf.nl/gezond-op-school/) voor in de klas met extra opdrachten en informatie per gezond thema.
• 14 ondersteunende mailings voor ouders/verzorgers (in lijn met AVG-wetgeving via opt-in) met afwisselend meer informatie per gezond thema (eten, drinken, bewegen en slapen), concrete gezonde recepten die kind en ouder samen kunnen maken en informatie over hoe ouders gezond gedrag van het kind positief kunnen bekrachtigen en faciliteren en 5 filmpjes met extra challenges voor kind en ouder.

Voor werving:

• speciale webpagina en digitale flyer met informatie voor uitvoerders en basisscholen

Voor evaluatie:

• excel-templates voor dataverzameling en –analyse voor-en nameting zelfervarenfitheid, evaluatie kennis-en gedragsverandering en actieve deelname

De commissie vindt FitGaaf! een kleine goed uit te voeren interventie met een positieve insteek. De interventie richt zich vooral op de bewustwording van een gezonde leefstijl op school en thuis. De materialen zijn concreet en de stappen zijn helder. De commissie adviseert om de interventie in te bedden als onderdeel van een al bestaande interventie gericht op het voorkomen van overgewicht.