Gezonde Kinderen in een Gezonde Kindomgeving (GKGK)

De interventie GKGK richt zich op drie problemen: 1. het ontbreken van motorische fitheid bij kinderen, 2. ongezonde leefstijl en overgewicht en 3. overmatig beeldschermgebruik, sedentair gedrag, inactiviteit en matige slaap kwaliteit en korte slaapduur.

Motorische fitheid
Motorische fitheid is een onderdeel van fysieke fitheid en is gerelateerd aan gezondheid en sportdeelname en bestaat uit 5 motorische basisvaardigheden die kinderen nodig hebben om fysiek actief te zijn: kracht, snelheid, uithoudingsvermogen, lenigheid en coördinatie. Bij Duitse kinderen (6-17 jaar) en Nederlandse kinderen (9-12 jaar) is in de afgelopen decennia de motorische fitheid afgenomen met 10%-25% (Collard 2010; Runhaar et al., 2010). Deze afname is groter bij kinderen die minder vaak aan sport deelnemen, minder vaak buiten spelen en kinderen die overgewicht hebben.

Zonder motorische fitheid zijn kinderen beperkt in de hoeveelheid en de variabiliteit van lichamelijke activiteit. Dit belemmert ze om deel te nemen aan sport- en beweegactiviteiten (Collard et al., 2014). Afnemende motorische fitheid zal bovendien leiden tot meer sportblessures (VeiligheidNL, 2013). Fitheidelementen zoals kracht en flexibiliteit, worden gezien als markers voor gezondheid van kinderen (Ortega e.a., 2008; Cattuzzo et al., 2014).

Ongezonde leefstijl en overgewicht
Van overgewicht is sprake als het lichaamsgewicht van een kind passend bij de leeftijd en geslacht, gebaseerd op de lichaamslengte, overschrijdt door overmatige vetopstapeling. De prevalentie van overgewicht (incl. obesitas) is 18,3% bij jongens (4,1% obees) en 16,1% bij meisjes (3,8% obees) < 20 jaar (NG et al., 2014). De percentages overgewicht en obesitas in de leeftijdscategorie van 4-12 jaar bij jongens is 9,6% en 1,1% en bij meisjes 9,1% en 4,1% (CBS, 2016). Overgewicht komt vaker voor in het speciaal onderwijs (> 20%) en bij kinderen met een niet-Westerse achtergrond en/of lage socio-economische status (Kist-van Holthe et al., 2012; Dommelen et al., 2015). Kinderen met overgewicht nemen minder vaak deel aan sport, spelen minder vaak buiten en zijn minder vaak lid van een sportclub (Collard et al., 2014).

De doelgroep van GKGK bestaat uit kinderen van 6 t/m 12 jaar die op de reguliere basisschool of op het speciaal onderwijs zitten. GKGK is niet specifiek ontwikkeld voor scholen in wijken waar veel gezinnen wonen met een lage socio-economische status en/of veel gezinnen met een niet-Westerse achtergrond, maar sluit daar wel goed bij aan. De gemeente, scholen en ouders kunnen in gezamenlijk overleg besluiten om mee te doen met GKGK. Ouders wordt vooraf om toestemming gevraagd of hun kind mee mag doen aan de GKGK-interventie en jaarlijks aan de metingen (gewicht, lengte en motorische fitheidstesten).

Door de Gezonde Kindomgeving aan te passen, verandert het gedrag van kinderen mee.

De intermediairs zijn:

Schooldirecteur en team omdat zij de doelen van GKGK concreet vormgeven binnen school (motorische fitheid stimuleren, sedentair en inactief gedrag ontmoedigen en wekelijks zorgen dat er een les gezonde leefstijl wordt gegeven door leerkrachten of externe professionals). Verder organiseren zij ouderavonden met thema’s als opvoeding en slaap en zij nemen deze onderwerpen op in de schoolgids op de website en zodoende maken deze deel uit van het schoolbeleid.

Ouders zijn intermediairs omdat zij directe invloed hebben op de leefstijl van hun kinderen, via de opvoeding, beeldschermgebruik en slaap.

Hoofddoel

Het hoofddoel van GKGK is om de gezondheid van kinderen van 6 t/m 12 jaar te verbeteren doordat zij: 1. motorisch fitter worden, 2. een gezond gewicht behouden of verkrijgen en 3. beeldschermgebruik reduceren, minder sedentair en inactief gedrag vertonen en hun slaapduur verhogen indien nodig.

a. Drie jaar na start van de interventie GKGK bij basisschoolkinderen van 6-9 jaar oud, heeft meer dan 80% een bij hun leeftijd behorende motorische fitheid, gemeten met de Noordrijn-Westfalen Motorische Test (NRW Motorische Test) waarbij de uitslag wordt vergeleken met de norm voor kinderen van de betreffende leeftijd en met controlegroepen (Bös et al., 2003, 2008).

b. Drie jaar na start van de interventie GKGK bij basisschoolkinderen van 6-9 jaar behoudt of verkrijgt meer dan 85% een gezond lichaamsgewicht (BMI) (Schönbeck et al., 2011). Dit wordt bepaald met de referentiewaarden voor leeftijd en geslacht (Cole et al., 2000; Cole & Lobstein, 2012).

c. Drie jaar na start van de interventie GKGK bij basisschoolkinderen van 6-9 jaar oud reduceren zij hun beeldschermgebruik met gemiddeld 5% en vertonen zij minder passief en zittend gedrag (afname gemiddeld 5%), en krijgen zij voldoende slaap, passend bij hun leeftijd, gebaseerd op de gemiddelden en standaarddeviaties beschreven door Iglowstein (2003) en in de JGZ-Richtlijn slaap (2017), wat gemeten is aan de hand van vragenlijsten.

Subdoel

Subdoelen bij hoofddoel a, basale motorische fitheid verbeteren:

a1 Gedurende de GKGK-interventie wordt bereikt dat 80% van de kinderen van 6 – 12 jaar dagelijks 60-90 minuten actief beweegt, wat een vast onderdeel wordt van het dagelijkse ritme op school en thuis [kwantitatief doel]. (Gemeten aan de hand van de leefstijl vragenlijst).
a2 Gedurende de GKGK-interventie wordt bereikt dat op school, onder supervisie van de (vak)leerkracht, alle kinderen van 6 – 12 jaar in GKGK-klassen dagelijks gericht en kwalitatief goed bewegen [kwalitatief doel]. (Gemeten in evaluatielijst voor leerkrachten en in de leefstijl vragenlijst voor ouders).
a3 Kinderen uit GKGK-klassen gaan ieder jaar in motorische fitheid vooruit, gemeten met de NRW Motorische Test [kwantitatief doel].

Subdoelen bij hoofddoel b, een gezond lichaamsgewicht
Naast de subdoelen gericht op voldoende en kwalitatief goed bewegen (die ook bijdragen aan een gezonder gewicht), zijn er subdoelen gericht op voeding/drank inname, gericht op tussendoortjes (fruit en groenten) en op inname van water/thee versus frisdrank en vruchtensap en subdoelen gericht op authoritatief opvoeden:
b1 Kinderen van 6 – 12 jaar die deelnemen aan de interventie GKGK verwerven op school via een diëtist, gewichtsconsulent, voedingskundige of via docenten en studenten van groene onderwijsinstellingen van hbo en mbo-niveau en/of de groepsleerkrachten kennis over de effecten van (on)gezonde voeding en gesuikerde dranken op de gezondheid en leren meer over de groei en de bereiding van voeding. De kinderen raken (meer) geïnteresseerd in voedsel, zijn positiever over gezonde voeding en leren voedselvaardigheden aan door het gebruik van het pakket smaaklessen (procesevaluatie).
b2 Kinderen van 6 – 12 jaar die deelnemen aan de interventie GKGK worden zich (meer) bewust van wat ze consumeren door op school bij te houden op een ‘voedings-thermometer’ wat er aan gezonde voedingsproducten en minder ongezonde voedingsproducten wordt gegeten en wat hun eigen invloed hierop is. (Smaaklessen en bijv. thermometer in lokaal met producten en dranken) (procesevaluatie).
b3 Ouders van kinderen van 6 – 12 jaar die deelnemen aan de interventie GKGK verbeteren via ouderavonden op school hun bewustwording, kennis en vaardigheden over: authoritatief opvoeden (niet limiteren, maar wel monitoren), het belang van het rolmodel dat zij zijn voor hun kinderen en het belang dat er thuis gezonde producten voorhanden zijn en ongezonde producten niet of in mindere mate aanwezig zijn. Deze factoren bevorderen gezond gedrag rond voeding thuis. Opvoeding in relatie tot voeding is gemeten aan de hand van de vragenlijst van Larios (2009).

Subdoelen bij hoofddoel c, beeldschermgebruik, sedentair gedrag, inactiviteit en slaap:
c1 Kinderen van 6 – 12 jaar die deelnemen aan de interventie GKGK verbeteren via de leerkrachten/JGZ/ouders kennis over de nadelen van overmatig schermgebruik (mediaconsumptie) en het potentiële risico hiervan op de gezondheid (vragenlijst).
c2 Kinderen van 6 – 12 jaar die deelnemen aan GKGK veranderen via de leerkracht/JGZ/ouders hun houding in positieve zin over het tijdstip van naar bed gaan en het aantal uren schermtijd (passend bij hun leeftijd, gebaseerd op de gemiddelden en standaarddeviaties beschreven door Iglowstein (2003) en opgenomen in de JGZ-richtlijn Slaap (Iglowstein et al., 2003; JGZ-slaaprichtlijn, 2017)) (vragenlijst).

• Ouders van kinderen van 6 – 12 jaar die meedoen aan de interventie GKGK zijn zich meer bewust over de gevolgen van overmatig beeldschermgebruik, beschikken over kennis en vaardigheden, waar nodig, om de kinderen te beperken in hun beeldschermgebruik, passend bij de leidraad gegeven in de toolbox/tipsheets van het NJi (2015) en het Standpunt Beeldschermgebruik van de AJN, NVK en V&VN, 2018 (vragenlijst).
• Ouders van kinderen van 6 – 12 jaar die deelnemen aan de interventie GKGK zijn zich bewust en zijn op de hoogte over het effect van slaaptekort en slaapkwaliteit, en hebben vaardigheden om te bewerkstelligen dat hun kinderen een passend dagritme en voldoende slaap krijgen (Iglowstein, 2003, JGZ-Richtlijn Slaap, 2017)). Tijdens de ouderavonden worden ouders geïnformeerd over wat hiermee wordt bedoeld, aangezien dit per leeftijd verschilt (vragenlijst).
•  Leerkrachten stimuleren actief dat kinderen van 6 – 12 jaar die deelnemen aan de interventie GKGK uitgerust op school komen en beeldschermgebruik matigen, zodanig dat dit past bij de leidraad gegeven in de toolbox/tipsheets van het NJi (2015) en het standpunt Beeldschermgebruik van de AJN, NVK en V&VN, 2018. Leerkrachten zijn zich bewust en hebben kennis over overmatig beeldschermgebruik, zittend gedrag en slaap. Het belang van voldoende slaap is opgenomen in het schoolbeleid.

c3 Het overgrote deel van de kinderen van 6 – 12 jaar die meedoen aan de interventie GKGK gaat lopend of met de fiets van en naar school, wat bijdraagt aan het dagelijks 60-90 minuten bewegen. (In plattelandsgemeenten kan de afstand dermate groot zijn, dat dit niet haalbaar is voor alle kinderen).

• De schoolleiding stimuleert alle kinderen en ouders om lopend of op de fiets naar school te komen, door dit vast te leggen in het beleidsplan van de school (procesevaluatie).

Opzet van de interventie

De interventie GKGK is bedoeld voor het kind en zijn kindomgeving en richt zich op verschillende factoren (motorische fitheid, behouden of verkrijgen van een gezond gewicht, beeldschermgebruik, sedentair gedrag, inactiviteit en slaap) in verschillende settings tegelijkertijd. In figuur 1 is de omgeving van het kind afgebeeld en in figuur 2 het weekschema met activiteiten op school (zie bijalge).

GKGK is een drie jaar durende interventie die door de gemeente, mogelijk in samenwerking met de GGD, wordt opgezet. De drie jaren zijn identiek qua activiteiten voor de kinderen en ouders, wat de interventie overzichtelijk maakt en begint altijd met het meten van de kinderen met de motorische fitheidstest.

De interventie bestaat uit de volgende stappen:

1. De gemeente benadert de Stichting GKGK of de Stichting benadert de gemeente voor deelname.
2. De gemeente benadert scholen en introduceert GKGK en stelt een moderator aan die via een bestuurslid van de Stichting GKGK volledig wordt geïnformeerd over de interventie. De uitvoerders en leerkrachten krijgen een scholing over GKGK (o.a. over het jaarlijks doen van de metingen).
3. Moderator neemt contact op met de directie van de school, ouders (ouderraad) en overige stakeholders. Het aantal klassen en welke klassen meedoen, wordt gezamenlijk bepaald. De school committeert zich minimaal voor drie jaar aan GKGK.
4. Training leerkrachten en uitvoerders over inhoud GKGK, brieven en toestemmingsformulieren voor deelname versturen naar ouders
5. Kick-off bijeenkomst waarbij de eerste meting van de kinderen plaatsvindt met de NRW motorische test.

Start interventie: 5 keer per week dagelijks 60-90 minuten bewegen, wekelijks een leefstijl les in de klas en informatieoverdracht aan leerkrachten en ouders, minimaal een keer per schooljaar. Vijf keer per week bewegen, bestaande uit:

• 2 uur gebruikelijke gymnastiek uren (duur per les kan variëren);
• 1 uur gedifferentieerde gymnastiek (vak)leerkracht of groepsleerkracht met aantekening LO verzorgt voor kinderen met een achterstand in motorische fitheid een extra les, naast een gewoon 3e uur gymnastiek voor de overige kinderen, in dezelfde of in een aparte ruimte. De basis voor deze lessen vormen drie Duitstalige brochures: 

https://www.gkgk-online.de/uploads/media/KraftBroschuere_433718_01.pdf https://www.gkgk-online.de/uploads/media/Reaktionsfaehigkeit_773273_01.pdf & https://www.gkgk-online.de/uploads/media/SkriptRhytmusschulung_405450_01.pdf.

De inhoud van deze lessen is vergelijkbaar met de Basislessen bewegingsonderwijs 1 en 2 (Van Gelder e.a. 2009). Voor kinderen met specifieke motorische problemen: Basislessen bewegingsonderwijs 3. Voor leerlingen met een motorische beperking (Alkema 2018) & Bewegingslessen voor kinderen met een beperking (Van Lieshout & Meijer, 2011). Deze lessen zijn op maat in te zetten door een (vak)leerkracht. Het is de expertise van de vakleerkracht om op maat lessen samen te stellen voor deze kinderen.

• Het kan nodig zijn om een MRTer aan het team toe te voegen, wanneer op grond van de motorische fitheidstesten bepaalde kinderen extra zorg behoeven;
• 1 uur pleinspelen (voor, tijdens en/of na school) en dagelijks actief transport van en naar school. Dit laatste wordt opgenomen in het schoolbeleidsplan;
• 1 uur activiteiten van sportclub op school na schooltijd, of op de sportclub.

Wekelijkse leefstijl les die bestaat uit:

• Smaaklessen: De smaaklessen wordt gegeven door een gewichts-consulent, diëtist, voedingskundige of door docenten en studenten van groene onderwijsinstellingen, niveau mbo of hbo, maar ook door de leerkrachten zelf.
• Voor de start van de interventie wordt met de school afgestemd hoe de lessen en activiteiten worden ingepast in het rooster van de GKGK-klassen. Soms vinden dergelijke activiteiten al plaats en worden deze lessen reeds gegeven, zoals:
• Moestuin bijhouden;
• Kooklessen.
• Schoolfruit, indien de school hiervoor in aanmerking komt
• Klassikale les over leefstijl, voeding, smaak, beeldschermgebruik en slaap. Deze les kan worden gegeven door een medewerker van de JGZ/GGD of door de leerkracht.

5. Motorische fitheid, lengte en gewicht meten. Eenmaal per schooljaar wordt de motorische fitheid, lengte en gewicht van de kinderen gemeten. Afstemming met de JGZ/GGD hierover vindt plaats. Deze testdag vindt plaats in de gymnastiekzaal. Dit meten kan op een moment naar keuze in het schooljaar worden gedaan, en wordt meestal de twee volgende jaren rond hetzelfde tijdstip herhaald. In het eerste of tweede jaar is er ook een testdag voor ouders. De kinderen meten dan de motorische fitheid bij de ouders.
6. Kennisoverdracht over GKGK en terugkoppeling van de resultaten aan leerkrachten en ouders over GKGK, minimaal een keer per jaar. Dit kan gebeuren in de vorm van een ouderavond of individueel, aansluitend op de 10-minuten gesprekken. De informatie over wat GKGK is, vindt kort voor de kick-off bijeenkomst plaats en de volgende ouderavonden rond de overige 2 meetmomenten. De terugkoppeling vindt meestal plaats tijdens de 10-minuten gesprekken, maar kan een school ook plannen op een moment naar keuze.
7. Procesevaluatie uitvoerders bij directie en leerkrachten en bij de andere betrokken stakeholders.
8. Afspraken over vervolg en het borgen van de aanpak.

De interventie van GKGK duurt minimaal drie jaar. In het onderstaande overzicht wordt weergegeven wanneer de werving, de uitvoering en de evaluatie plaatsvinden. In het schema daaronder staan de taken die bij de metingen van de interventie moeten worden uitgevoerd.

Zie in het werkblad(bijlage).

Locaties en Uitvoering

De interventie kan plaatsvinden in:

• elke gemeente in Nederland;
• op elke basisschool, ook in het speciaal onderwijs.

Belangrijke partijen in de regio’s zijn sportfederaties die professionele ondersteuning kunnen leveren. hbo en mbo opleidingen kunnen in het kader van de eigen programmering GKGK integraal onderdeel van het les- en jaarprogramma maken. Zowel voor wat betreft theorie en leerstof als voor stageplaatsen en praktijkoefening. Met diverse scholen zijn afspraken gemaakt. Verschillende interventiehouders kunnen implementatie partners zijn.

Voor de operationele invulling van de activiteiten wordt samengewerkt met de betrokken landelijke en regionale sportfederaties, beroepsverenigingen en hbo- en mbo-opleidingsinstituten. Hiervoor zijn en gesprekken gevoerd o.a. met de HAN, Saxion, VSG, Kenniscentrum Sport en het Graafschap College te Doetinchem. Met het Graafschap College zijn inmiddels afspraken gemaakt, gericht op opname van GKGK-coördinator in het opleidingspakket voor dagstudenten en nascholing en de inzet van stagiaires voor de begeleiding van het programma, uitvoering van de tests en ondersteuning bij de extra lesuren.

Van de GKGK-methodiek en voor de GKGK-werkzaamheden zijn instructies vastgelegd. Deze zijn overdraagbaar en beschreven in de handleiding (e.g. GKGK-masterplan). De Stichting GKGK informeert een geïnteresseerde gemeente over de inhoud en aanpak van de interventie.

De interventie kan op lokaal, regionaal en landelijk niveau worden geïmplementeerd. Bij de uitvoering van de interventie GKGK is tot op heden samengewerkt met Provinciale Sportfederaties (Gelderland en Noord-Brabant) en de GGD (Montferland). Hierdoor kan GKGK als programma worden geïmplementeerd en is de continuïteit gewaarborgd.

De testresultaten van de kinderen op de motorische testen worden intussen online, via een i-pad ingevoerd en naar de databank van GKGK doorgestuurd. De Stichting GKGK leidt moderatoren op om toegang te krijgen tot de databank. De dataverwerking is zo ingericht dat een snelle verwerking van de resultaten, analyse en terugkoppeling naar de scholen en ouders mogelijk is.

Beschikbare materialen zijn (veelal gratis) te verkrijgen via de Stichting GKGK, via het geactualiseerde Nederlandse deel van de website: www.gkgk-online.com

Werving:

• Wervingsbrief (bijlage 1a)
• GKGK-nieuwsbrief: Nederlands, Duits, Pools, Engels (Bijlage 1)
• 6 Conferentie folders
• 19 Nieuwsbrieven

Meerdere artikelen in kranten en tijdschriften (Tubantia, Tijdschrift voor Jeugdgezondheidszorg)

Uitvoering:

• GKGK Masterplan (Bijlage 2, uitvoerders)
• GKGK Testhandleiding (Bijlage 3, uitvoerders)
• GKGK Evaluatie vragenlijsten (leerkrachten, buurtsportcoaches, ouders en andere betrokkenen) (Bijlage 3a) en Onderzoeksvragenlijsten GKGK (Bijlage 3b))
• GKGK-lesplannen (uitvoerders)

GKGK-testmaterialen (gebruik gratis, aanschaf niet gratis, voor gemeenten)
GKGK Invoertool data motorische testen (niet gratis, voor gemeenten).

Evaluatie:

• Eindrapporten van 6 Nederlandse gemeenten (TNO/WGI). (Bijlage 4)
• Procesevaluatie (Bijlage 5)
• Evaluatie boekje: GKGK, Gemeente Enschede, 2013 (Bijlage 6)
• Websites: www.gkgk-online.com en www.gkgk.nl; www.HCSC.eu en EUPEA, WGI, BVLO; HEPA Europe, TAFISA.