Het Otago oefenprogramma

De afgelopen twintig jaar is de oudere bevolking in Nederland gegroeid met meer dan 150 procent (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2020). Ouderdom gaat vaak gepaard met een sedentaire levensstijl, wat leidt tot een verslechtering van balans, mobiliteit en kracht. Samen met visusveranderingen en bijwerkingen van medicatie neemt de kans op vallen aanzienlijk toe. In de afgelopen decennia is het aantal Spoedeisende Hulp (SEH) bezoeken en overlijdens naar aanleiding van een valincident dan ook drastisch toegenomen (Hartholt et al., 2010; Hartholt et al., 2018). Momenteel bezoekt elke vijf minuten een persoon van 65 jaar of ouder een SEH naar aanleiding van een valincident (VeiligheidNL, 2019). Over het algemeen komen valincidenten vaker bij vrouwen voor dan bij mannen, en de incidentie neemt toe bij een toenemende leeftijd, voornamelijk bij ouderen van 75 jaar en ouder (VeiligheidNL, 2019). Geschat wordt dat het aantal SEH bezoeken de komende twintig jaar zal blijven toenemen (VeiligheidNL, 2019). Valincidenten bij ouderen hebben een grote impact op zorgkosten; in 2018 werd er bijna €1 miljard aan besteed (VeiligheidNL, 2019). Daarnaast hebben valincidenten ook een grote invloed op het dagelijkse leven van de ouderen. Valincidenten kunnen namelijk leiden tot functionele achteruitgang, verlies van autonomie en verminderde kwaliteit van het leven (Haagsma et al., 2016; Terroso et al., 2014). Aangezien het merendeel van de letsels naar aanleiding van een valincident die op een SEH wordt behandeld, wordt geclassificeerd als ernstig (VeiligheidNL, 2019), kunnen de nadelige gevolgen van een val een lange periode aanhouden.

De doelgroep bestaat uit zelfstandig thuiswonende ouderen van 65 jaar of ouder met een verhoogd valrisico. Het programma is het meest effectief bij ouderen van 80 jaar en ouder.

Er is geen sprake van een intermediaire doelgroep.

Hoofddoel

Het voorkomen van valincidenten bij zelfstandig thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder met een verhoogd valrisico, door verbetering van balans, spierkracht en mobiliteit.

Subdoel

• Het verbeteren van het statisch en dynamisch evenwicht;
• Het verbeteren van spierkracht van de musculatuur van de onderste extremiteit;
• Het verbeteren van loopvaardigheid;
• Het verhogen van het dagelijkse niveau van lichamelijke activiteit;
• Het verbeteren van het uitvoeren van dagelijkse functionele activiteiten;
• Het verbeteren van de algehele conditie (d.w.z. uithoudingsvermogen, coördinatie, kracht en lenigheid die bijdragen aan een goed evenwicht en een goede mobiliteit);
• Het verhogen van het gevoel van zelfvertrouwen ten aanzien van evenwicht en lopen en het verminderen van valangst.

Opzet van de interventie

In de praktijk wordt een deelnemer voor het Otago oefenprogramma geworven door een eerstelijns zorgverlener. Dit kan bijvoorbeeld een huisarts, praktijkondersteuner, wijkverpleegkundige of fysiotherapeut zijn. Een fysiotherapeut bepaald vervolgens, aan de hand van de toelatingscriteria en contra-indicaties, of een persoon deel kan nemen aan het programma.

Het Otago oefenprogramma duurt 12 maanden en bestaat uit de volgende onderdelen (VeiligheidNL, 2020b):

• Huisbezoeken en telefonisch contact van instructeur;
• Oefeningen (warming-up, kracht, evenwicht, cooling-down);
• Wandelen.

Bij de start van het oefenprogramma gaat een gecertificeerde Otago instructeur op huisbezoek bij een deelnemer. Tijdens dit huisbezoek wordt er onder andere uitleg gegeven over het programma, de oefeningen en het wandelprogramma. De voorgeschreven oefeningen op maat worden driemaal per week door de deelnemer thuis gedaan, met tussendoor een rustdag. Daarnaast wordt tweemaal per week, op tussenliggende dagen, een persoonlijk wandelprogramma gedaan (indien mogelijk). De instructeur van het oefenprogramma gaat gedurende het programma nog vier tot vijf keer op huisbezoek bij de deelnemer. Daarnaast is er maandelijks telefonisch contact om onder andere het verloop van het programma door te nemen.

Locaties en Uitvoering

Het Otago oefenprogramma wordt bij de deelnemer thuis uitgevoerd. Organisaties die het programma kunnen uitvoeren zijn een gezondheidscentrum of een praktijk voor fysio- of oefentherapie. Daarnaast kan het worden uitgevoerd door een fitnesscentrum, huisartsenpraktijk of (thuis)zorginstelling, mits hier een gecertificeerd Otago instructeur (fysiotherapeut, oefentherapeut Cesar/Mensendieck of beweegagoog) werkzaam is.

Als het Otago oefenprogramma voor een groep wordt georganiseerd is hiervoor een geschikte ruimte nodig. Deze ruimte dient goed toegankelijk te zijn en te voldoen aan veiligheidseisen. De vereiste grootte van de ruimte dient in overeenstemming te zijn met de grootte van de groep.

Zoals in het onderdeel ‘Kwaliteitsbewaking’ staat beschreven is in samenwerking met de NVFG, Hogeschool Utrecht en de Hanzehogeschool een scholings- en implementatietraject ontwikkeld, met als doel de kwaliteit en kwantiteit van de uitvoering van het Otago oefenprogramma in Nederland te bevorderen. In 2015, 2017 en 2018 zijn er in Nederland zestien hoofddocenten Otago opgeleid, die vervolgens Otago instructeurs, verspreid over het land, hebben opgeleid. De opgeleide Otago instructeurs zijn in staat om zelfstandig het oefenprogramma aan te bieden. Om de kwaliteit van het scholings- en implementatietraject hoog te houden worden de Otago hoofddocenten en instructeurs blijvend ondersteund via deskundigheidsbevordering en nieuwe materialen.

In de periode februari 2019 t/m februari 2020 heeft VeiligheidNL een inventarisatie gehouden onder haar opgeleide Otago instructeurs. Zeventig Otago instructeurs hebben aan deze inventarisatie meegewerkt. Zij hebben in totaal 477 ouderen individueel begeleid. Een gedeelte van deze instructeurs gaf daarnaast Otago in groepsverband. In werkelijkheid kan het aantal ouderen die Otago heeft gevolgd hoger liggen over de uitgevraagde periode. Niet alle opgeleide Otago instructeurs hebben gereageerd op de oproep, waardoor het aantal getrainde ouderen een (onder)schatting is.

• Handboek Otago instructeur (VeiligheidNL, 2018), bestaande uit o.a. het oefen- en wandelprogramma, en achtergrondinformatie. Deze ontvangen de instructeurs bij de training.
• Flyer Otago werving deelnemers (VeiligheidNL, 2020c), waarbij wordt uitgelegd wat het Otago oefenprogramma inhoudt en welke voordelen er voor de ouderen mee te behalen zijn. Te downloaden via https://www.veiligheid.nl/valpreventie/voorlichtingsmateriaal/flyer-otago
• Otago oefenmap voor clienten; instructie en overzicht van het oefenprogramma, zodat oefeningen thuis zelfstandig kunnen worden uitgevoerd. Te downloaden vanuit de e-learning voor Otago-instructeur)
• Enkelgewichten, om krachtoefeningen op te bouwen in zwaarte.

Otago is een goed uitgewerkt thuis-oefenprogramma voor ouderen. De commissie complimenteert de eigenaar voor de zeer volledige en praktische materialen voor trainers. Ook heeft het programma een kwalitatief goed implementatiesysteem dat uitvoering in de praktijk waarborgt.
Internationale studies laten overtuigend zien dat de interventie effectief kan zijn. De Nederlandse studie laat nog onvoldoende aanwijzingen voor effectiviteit op balans en spierkracht zien. Dit komt omdat de kwaliteit van de studie te veel verschillende tekortkomingen heeft en hiermee niet voldoende is om OTAGO te erkennen op niveau van eerste aanwijzingen.