Lekker Fit! Kleuters

Lekker Fit! Kleuters richt zich op het stabiliseren van overgewicht en het verminderen van bewegingsarmoede bij kleuters (4-6 jarigen). In 2005/2006 had gemiddeld 13% van de kleuters (4-6 jaar) in Nederland (ernstig) overgewicht (Ocké et al., 2008). Overgewicht ontstaat bij een ongezond voedingspatroon en onvoldoende lichaamsbeweging (World Health Organization [WHO], 2007). Kleuters krijgen vaak teveel ongezonde voeding en te weinig gezonde voeding binnen (Ocké et al., 2008). Een derde van de kleuters haalt de Nederlandse beweegnorm voor kleuters van zestig minuten per dag niet (Ocké et al., 2008). Gemiddeld 7% van de kleuters beweegt zelfs minder dan drie uur per week (Ocké et al., 2008).

Spreiding

Overgewicht komt vaker voor bij kinderen van 8-12 jaar dan bij kinderen van 4-8 jaar (respectievelijk 28% en 19%), bij meisjes dan bij jongens (respectievelijk 26% en 21%), bij kinderen van Turkse (39%) of Marokkaanse (29%) afkomst dan bij autochtone (16%) kinderen (GGD Rotterdam Rijnmond, 2012) en bij kinderen uit gezinnen met een lage Sociaal-Economische Status (SES; Jansen, 2007). Overgewicht komt ook vaker voor bij kinderen uit grote steden (Fredriks, Van Buuren, Hira Sing, Wit, & Verloove-Vanhorick, 2005) en het percentage kinderen met overgewicht verschilt enorm tussen wijken (Jansen, 2007).

De rol van de school

Kinderen brengen veel tijd door op school. De school als setting is dus belangrijk voor de preventie van overgewicht. De school bepaalt ondermeer het aantal, de duur, kwaliteit en intensiteit van de beweeglessen en kan een gezond voedingsbeleid hanteren (bijvoorbeeld fruit in de ochtendpauze). De leerkracht kan kennis overdragen over gezonde voeding en beweging, het gezonde voorbeeld geven en met de kleuters bewegen. Niet alle leerkrachten hebben echter voldoende kennis over voedingsbehoeften van kleuters (Onderzoek en Business Intelligence, 2013) en scholen zetten te weinig vakleerkrachten en teveel on(der)bevoegden in voor het bewegingsonderwijs (Kamerbrief Staatssecretaris Dekker, 2013). Hierdoor zijn beweeglessen van onvoldoende kwaliteit. Daarnaast verzorgt 47% van de basisscholen slechts één of twee beweeglessen per week voor kleuters (Reijgersberg, Van der Werff, & Lucassen, 2013). 30% van de basisscholen roostert minder dan drie kwartier per beweegles voor kleuters in (Reijgersberg et al., 2013).

De rol van de ouders

Ouders hebben zowel in de thuissituatie als op school invloed op de leefstijl van kleuters. Met betrekking tot de thuissituatie nemen kinderen bijvoorbeeld eet- en beweeggewoonten van ouders over (Schrijvers & Schoenmaker, 2003). Ouders hebben invloed op deze gewoonten van kinderen door beweging te faciliteren, opvoedregels te stellen, voedingsgedrag te controleren en de kinderen aan te moedigen of kritiek te geven (Gezondheidsraad, 2003). Met betrekking tot de situatie op school bepalen ouders wat hun kind op school eet, drinkt en trakteert. Uit de praktijk is bekend dat ouders hun kind vaak gezoete drankjes (zoals Wicky), minder verantwoorde tussendoortjes (zoals koek) en minder verantwoorde traktaties in vaak grote hoeveelheden (zoals een uitdeelzakje met veel snoep en/of chips) mee naar school geven. Volgens leerkrachten vinden ouders het lastig om verantwoorde traktaties te verzinnen (Onderzoek en Business Intelligence, 2013).

Veel ouders, met name ouders met een lage SES, zijn zich niet bewust van de mentale en fysieke gezondheidsrisico’s die gepaard gaan met overgewicht (Warschburger & Kröller, 2009). De meerderheid van de ouders zegt het onnodig te vinden dat hun kind meer gaat bewegen of gezonder gaat eten (Van der Klauw et al., 2011), terwijl bekend is dat een grote meerderheid van de kleuters te weinig beweegt en veel kleuters een ongezond voedingspatroon hebben (Ocké et al., 2008).

De einddoelgroep bestaat uit kleuters (4-6 jarigen) die naar de basisschool gaan. In wijken waar het percentage kleuters met overgewicht hoger is ten opzichte van het gemiddelde van de stad, worden de basisscholen actief benaderd voor deelname. Lekker Fit! Kleuters heeft in de periode van 2013 tot 2015 76 schoollocaties en 4848 kleuters bereikt.

De interventie richt zich op twee intermediaire doelgroepen:

• De medewerkers van basisscholen

Medewerkers van de school, in het bijzonder de leerkrachten, zijn een belangrijke intermediaire doelgroep. Leerkrachten hebben dagelijks contact met kleuters en hun ouders. Kleuters zien de leerkracht veelal als autoriteit, waardoor ze relatief makkelijk informatie van de leerkracht aannemen. De leerkracht fungeert als rolmodel, verzorgt bewegingsonderwijs en stimuleert en motiveert kleuters en hun ouders voor een gezonde leefstijl bij kleuters. Ook de schooldirectie heeft een belangrijke rol bij het (in)voeren van beleid omtrent voeding en beweging en het communiceren van dit beleid naar ouders.

• De ouders en verzorgers

Ook ouders zijn een belangrijke intermediaire doelgroep, omdat zij grotendeels bepalen wat hun kind eet en drinkt. Niet alleen thuis, maar ook op school door hun kind het eten en drinken mee te geven in de broodtrommel. Daarnaast verzorgen ouders de traktaties van hun kind bij bijvoorbeeld een verjaardag. Ouders fungeren als rolmodel voor hun kind en voor andere ouders.

Hoofddoel

Programmadoelen

Lekker Fit! Kleuters is onderdeel van het actieprogramma Rotterdam Lekker Fit! Het programmadoel van Rotterdam Lekker Fit! is het stabiliseren van overgewicht en het verminderen van bewegingsarmoede bij de Rotterdamse jeugd. Het programmadoel van Lekker Fit! Kleuters is het stabiliseren van overgewicht en het verminderen van bewegingsarmoede bij kleuters.

Interventiedoelen

De hoofddoelen van de interventie Lekker Fit! Kleuters zijn:

• 80% van de kleuters eet gezonder op school;
• 80% van de kleuters beweegt meer en kwalitatief beter op school.

Subdoel

De subdoelen zijn, per (intermediaire) doelgroep, als volgt:

Kleuters:

• Weten wat (het belang van) bewegen en gezonde voeding is;
• Ervaren dat bewegen gezond en leuk is;
• Ervaren dat groente en fruit lekker is;
• Nemen fruit, groente en water mee naar school;
• Delen bij verjaardagen of andere feesten verantwoorde traktaties uit die voldoen aan de Lekker Fit! traktatierichtlijn ‘Eén is genoeg en klein is oké’;
• Bewegen tenminste twee keer per week gedurende drie kwartier met hoge intensiteit tijdens een beweegles die de leerkracht volgens de lesmethode ‘Bewegingsonderwijs in het Speellokaal’ geeft.

De leerkracht:

Algemeen

• Gaat in gesprek met kleuters over gezonde gewoontes door het Lekker Fit! lespakket te behandelen, interactief voor te lezen over groente en fruit (vertelplaten van de Groentefroetels) en de Praatplaat over gezonde gewoontes in de klas te bespreken.

Voeding

• Is zich bewust van de voordelen van gezonde voeding (zoals het binnenkrijgen van goede voedingsstoffen) en van de nadelen van ongezonde voeding (zoals overgewicht);
• Weet wat gezonde voedingskeuzes voor kleuters zijn;
• Is zich bewust van de voedingsbehoeften van kleuters;
• Acht zichzelf in staat om een rol te spelen bij de voeding die kleuters op school consumeren;
• Stimuleert ouders om hun kind fruit, groente en water mee te geven naar school;
• Informeert ouders over de Lekker Fit! traktatierichtlijn.

Beweging

• Is zich bewust van de voordelen van voldoende beweging (zoals je fit voelen) en van de nadelen van onvoldoende beweging (zoals overgewicht);
• Weet wat geschikte beweegactiviteiten voor kleuters zijn;
• Weet wat het belang van bewegen voor kleuters is;
• Ervaart dat het leuk is om met kleuters te bewegen;
• Acht zichzelf in staat om een rol te spelen bij de beweging van kleuters op school;
• Heeft de vaardigheid om kwalitatief goede beweeglessen met hoge intensiteit te geven volgens de lesmethode Bewegingsonderwijs in het Speellokaal;
• Geeft de kleuters minimaal twee keer per week drie kwartier een beweegles volgens de lesmethode en met hoge intensiteit in het speellokaal.

Ouders:

• Weten wat een gezonde leefstijl bij kleuters is;
• Weten hoe zij aan een gezonde leefstijl van hun kleuter kunnen bijdragen;
• Zijn in staat om met behulp van de Praatplaat met hun kleuter in gesprek te gaan over gezonde gewoontes;
• Gaan op een eerste gesprek bij de schooldiëtist wanneer zij daarvoor worden uitgenodigd;
• Geven hun kleuter fruit, groente en water mee naar school;
• Zorgen bij verjaardagen of andere feesten voor verantwoorde traktaties die voldoen aan de Lekker Fit! traktatierichtlijn.

De schooldirectie:

• Brengt ouders bij de aanmelding op de hoogte van de Lekker Fit! traktatierichtlijn en ander schoolbeleid gerelateerd aan voeding en beweging.

Omgeving:

Fysieke omgeving

• De fysieke omgeving in de school straalt een gezonde leefstijl uit (denk aan groentevormpjes voor de zandbak, posters over fruit en water);
• Op de school zijn receptenkaarten verkrijgbaar met voorbeelden van verantwoorde traktaties die voldoen aan de Lekker Fit! traktatierichtlijn;

Politieke omgeving

• De school hanteert een richtlijn voor traktaties, waarbij tenminste de Lekker Fit! traktatierichtlijn wordt aangehouden: Eén is genoeg en klein is oké.

Opzet van de interventie

De materialen en activiteiten zijn zo laagdrempelig mogelijk, zoveel mogelijk beeldend en sluiten aan bij de gebruikte onderwijsmethodes voor kleuters. De school krijgt van de projectleider advies op maat over hoe de interventie is uit te voeren en krijgt indien nodig extra ondersteuning bij de implementatie. Elke school voert een minimum variant uit, wat bestaat uit alle onderdelen die hieronder bij de opzet staan beschreven (m.u.v. de optionele fruit- en traktatieworkshop). De school kan de interventie naar behoefte uitbreiden, bijvoorbeeld door de optionele workshops uit te voeren, vaker of langere beweeglessen te verzorgen, alleen water drinken of ‘gezonde’ traktaties zoals groente en fruit toe te staan, etc.

De volgorde van en tijd tussen de onderdelen wordt in overleg met de school bepaald. De school wordt wel gestimuleerd om te starten met het bewegingsonderwijs en om alvast te voldoen aan de randvoorwaarden die bij het bewegingsonderwijs horen, zoals voor de rest van het schooljaar alle beweegmomenten voor kleuters in het speellokaal inroosteren (datum, tijd, duur).

Opzet van de uitvoering van het programma

Werving

• Werving van de school;
• Informatiegesprek met de school (1 uur);
• Startgesprek met de school (1 uur).

Proces

• Persoonlijk contact tussen uitvoerders en school (doorlopend);
• Maandelijkse nieuwsbrief voor scholen.

Evaluatie

• Tussentijds evaluatiegesprek met de school (1 uur);
• Eindevaluatiegesprek met de school (1 uur);
• Certificaat voor de school na succesvolle implementatie.

Borging

• Twee keer per jaar een gesprek met de school ter monitoring (2x 1 uur).

Opzet van de uitvoering van de interventie op de basisschool

Schooldiëtist:

• Meet en weegt kleuters (1 beweeglesuur);
• Verzorgt consulten (45 minuten per consult).

De schooldirectie:

• Informeert ouders over voedings- en bewegingsbeleid;
• Wordt gestimuleerd tot hanteren gezond(er) beleid.

De leerkrachten:

• Volgen studiedag over bewegingsonderwijs (4 uur);
• Spelen het ‘Wat zit er in je buikspel’ over voeding(sbehoeften) voor kleuters (1 uur);
• Worden gecoacht tijdens beweeglessen (12 uur);
• Worden geadviseerd over/ondersteund bij het organiseren van bewegingsonderwijs;
• Verzorgen kwalitatief goede beweeglessen (2x per week 45 minuten);
• Voeren het Lekker Fit! lespakket uit met de klas (12 uur);
• Nemen met hun klas deel aan beweegclinics (4 lesuren);
• Lezen interactief verhalen van de Groentefroetels voor over groente en fruit (10 uur);
• Bespreken gezonde gewoontes a.d.h.v. de Praatplaat (1 uur).

De onderbouwcoördinator:

• Stelt een jaarplan op.

Ouders:

• Worden geïnformeerd over de traktatierichtlijn;
• Worden gestimuleerd om gezonde voeding mee te geven;
• Ontvangen het Welkom op school informatiepakket over Lekker Fit! en een gezonde leefstijl bij kleuters;
• Bespreken gezonde gewoontes met hun kind aan de hand van de Praatplaat;
• Volgen de fruitworkshop en/of traktatieworkshop (optioneel, 1 uur per workshop).

Aanpassingen in de omgeving:

Fysieke omgeving

• Omgeving straalt een gezonde leefstijl uit;

Politieke omgeving

• School hanteert de Lekker Fit! traktatierichtlijn.

Locaties en Uitvoering

Setting
De interventie wordt uitgevoerd op de basisschool. Kleuters gaan over het algemeen vier hele (school)dagen en een halve (school)dag per week naar school. Afhankelijk van de school kunnen ouders ervoor kiezen om hun kind tussen de middag thuis te laten eten of te laten overblijven. Op sommige scholen wordt de lunch verzorgd door de school. Wanneer het kind overblijft, neemt het kind doorgaans eten van huis mee.

Organisatie
Lekker Fit! Kleuters kan uitgevoerd worden door een (gemeentelijke) organisatie die zich inzet voor gezondheidsbevordering of overgewichtpreventie. Voorbeelden van zulke organisaties zijn GGD’en of gemeentelijke diensten zoals Jeugd, Onderwijs, Sport en Cultuur. Voor de uitvoering zijn een projectleider, een Consulent Kleuters, een vakleerkracht Lichamelijke Opvoeding, een schooldiëtist en (sport)docenten nodig. Bij de uitvoering van de interventie op de school is tevens een rol weggelegd voor de schooldirectie, de leerkrachten en de onderbouwcoördinator.

De interventie Lekker Fit! Kleuters is een traject van twee jaar. Binnen deze periode worden alle interventieonderdelen geïmplementeerd op de school. Er is een handboek beschikbaar voor de uitvoerders en de school waarin de rol van de verschillende uitvoerders en medewerkers van de school, en de uitvoering van de verschillende onderdelen, uitgebreid staat beschreven.

De projectleider is de spin in het web en heeft contact met alle betrokken partijen om de voortgang van de school te monitoren. De Consulent Kleuters motiveert de school om met een gezonde leefstijl aan de slag te gaan en ondersteunt en coacht de leerkrachten bij het invoeren van het bewegingsonderwijs. De vakleerkracht zorgt ervoor dat Lekker Fit! op de agenda van de school komt en inventariseert behoeften bij leerkrachten. De projectleider, de Consulent Kleuters en de vakleerkracht komen maandelijks bij elkaar om te zorgen voor een goede implementatie.

Hoe voor een goed verloop van het proces gezorgd wordt, en hoe ervoor gezorgd wordt dat scholen ook na het traject van twee jaar gezonde voeding en beweging bij kleuters blijven stimuleren (borging), staat beschreven bij de aanpak van de interventie.

De school krijgt advies op maat, de planning van de implementatie afgestemd met de school, de school krijgt ondersteuning bij de implementatie en kan de interventie naar behoefte uitbreiden (2,5);

Proces

• Handboek voor de uitvoerders en de school;
• Jaarplan voor de school;
• Werkwijze bewegingsonderwijs Lekker Fit! Kleuters voor leerkrachten;
• Begeleidende brief bij de KleuterKit voor de school met advies en tips over het gebruik van de materialen;
• Schriftelijke overeenkomst met de schooldirectie;
• Digitale nieuwsbrief.

Uitvoering

• Methode Bewegingsonderwijs in het Speellokaal voor leerkachten;
• Boekje Basislessen bewegingsonderwijs in de speelzaal voor leerkrachten;
• Lekker Fit! lespakket voor kleuters;
• Traktatierichtlijn: instructiefilm, introductieblad en stappenplan voor leerkrachten, verjaardagskaart, map en rek met receptenkaarten van verantwoorde traktaties voor ouders;
• Wat zit er in je buikspel met instructie voor de schooldiëtist;
• Groentefroetels: vier sets verhalen met interactieve vertelplaten met instructie en een instructiefilm voor de leerkracht;
• KleuterKit: speelgoed groente- en fruitpakket, plastic groentevormpjes, Wiebe en Lina Praatplaat, Wiebe en Lina seizoensposters over fruit en water, Wiebe en Lina Lekker Fit! cd, trainingspak voor Ko voor scholen die werken met Ik & Ko, handpoppen van Wiebe en Lina voor scholen die niet werken met Ik & Ko.

Monitoring

• Fitmeter: instructie voor de schooldiëtist, toestemmingsformulier voor ouders, elektronische fitmeter waarin de schooldiëtist de resultaten noteert, kleurplaten van Wiebe en Lina voor het terugkoppelen van de resultaten naar ouders.

Evaluatie

• Thermometer om de voortgang van de school te monitoren.

Borging

• Certificaat voor de school;
• Jaarplan en Thermometer;
• Het fotobeweegplan dat gedurende de interventie gemaakt is door de leerkrachten.

Lekker Fit! Kleuters is onderdeel van de doorgaande programmalijn van Lekker Fit (vanaf 0 jaar). Het is een aantrekkelijk en intensief programma, met een looptijd van 2 jaar voor de doelgroep 4-6 jarigen. Er is een goede koppeling tussen doelen en uitvoering. De materialen zijn mooi en praktisch uitgewerkt.