Lekker Fit! op de Kinderdagopvang

Probleem

Volgens de WHO (2016) is er sprake van een stijgende trend van overgewicht en obesitas bij kinderen onder de vijf jaar. Wereldwijd is het percentage kinderen onder vijf met overgewicht of obesitas van 1990 tot 2014 toegenomen van 4.8% tot 6.1%. Veel kinderen groeien tegenwoordig op in een zogenaamde ‘obesogene’ omgeving, wat (onbewust) kan leiden ongezond eetgedrag en te weinig beweging.

In Nederland had 8,0% van de kinderen rond de twee jaar in 2018 matig of ernstig overgewicht (NCJ, 2018). Uit cijfers van de vier grote gemeenten (i.e., Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Utrecht) blijkt dat overgewicht vaker voorkomt bij jonge kinderen uit allochtone gezinnen (vnl. uit Turkse en Marokkaanse gezinnen) en lage SES gezinnen (Zeinstra et al., 2014). In Rotterdam heeft bijvoorbeeld 21% van de Marokkaanse en 18% van de Turkse kinderen overgewicht ten opzichte van 10% van de autochtone kinderen.

Uit onderzoek blijkt verder dat kinderen die naar het kinderdagverblijf gaan iets vaker overgewicht hebben dan kinderen die thuisblijven bij hun ouders (Gubbels et al., 2010a; Geoffrey et al., 2012). Het is nog onvoldoende duidelijk waarom dit zo is, maar Gubbels et al. 2010a geven hier twee mogelijke verklaringen voor die vermoedelijk beide een rol spelen:

1. Ouders die hun kind naar het kinderdagverblijf brengen verschillen op de één of andere manier van de ouders die dit niet doen. Dit uit zich in het beweeg- en eetgedrag van het kind. Uit een studie van Gubbels et a. (2010b) blijkt bijvoorbeeld dat naarmate ouders meer werken en de kans dus groter is dat hun kind naar het kinderdagverblijf gaat, minder betrokken zijn en minder strikt zijn als het gaat om de voeding en het beweeggedrag van hun kind (Gubbels et al., 2011).
2. Op het kinderdagverblijf zijn er factoren die de ontwikkeling van overgewicht bij het kind beïnvloeden. Op deze factoren wordt verder ingegaan bij ‘Oorzaken’.

Gevolgen

Overgewicht en obesitas hebben gevolgen voor de fysieke en psychische gezondheid tijdens zowel de kindertijd en het volwassen leven (WHO, 2016). (Jonge) kinderen met overgewicht hebben vergeleken met kinderen met een gezond gewicht vaker een hoog cholesterolgehalte, vaker astma en slaapapneu en meer klachten aan het bewegingsapparaat (Kang et al., 2012; Krul et al., 2009; Yamaki et al., 2011). Daarnaast is het gewicht van kinderen tussen de 2 en 6 jaar een belangrijke voorspeller is voor (over)gewicht en aan overgewicht gerelateerde ziektes op latere leeftijd (De Kroon et al., 2010a; De Kroon et al., 2010b). Wanneer een kind al op jonge leeftijd overgewicht heeft, zijn de gevolgen voor de gezondheid daarnaast ernstiger dan wanneer overgewicht op volwassen leeftijd wordt geconstateerd (Visscher, Van Son, Van Bakel, & Zantinge, 2010).

Het is belangrijk om al op jonge leeftijd overgewicht aan te pakken. Gezonde leefstijlgedragingen worden namelijk in de vroege jeugd al ontwikkeld en zijn bepalend voor onze leefstijl als we volwassen zijn (Telama et al., 2014). Door vroeg te investeren in een gezonde leefstijl, wordt er dus een belangrijke basis gelegd voor een gezond en actief leven.

De einddoelgroep van Lekker Fit! op de Kinderdagopvang zijn kinderen van 0 tot 4 jaar die naar een kinderdagopvang gaan. Peuterspeelzalen vallen hier ook onder.

De interventie richt zich op twee intermediaire doelgroepen:

De medewerkers op het kinderdagverblijf

De medewerkers op het kinderdagverblijf (met name de pedagogisch medewerkers en de locatiemanager) zijn verantwoordelijk voor het maken, implementeren en uitvoeren van het beleid rondom gezonde leefstijl op de kinderdagopvang. Zij bepalen onder andere wat de kinderen gedurende het verblijf eten en welke activiteiten ze ondernemen. De medewerkers spelen daarmee een grote rol in de voedings- en bewegingsgewoonten van de kinderen op het kinderdagverblijf en zijn daarom een belangrijk intermediaire doelgroep.

De ouders

De ouders hebben ook invloed op het eet- en beweeggedrag van hun kind op de kinderopvang. Niet alleen thuis; het is bijvoorbeeld ook de keuze van de ouders of hun baby op het kinderdagverblijf flesvoeding krijgt, of dat de baby afgekolfde moedermelk krijgt. Daarnaast verzorgen ouders de traktaties van hun kinderen wanneer ze iets te vieren hebben, zoals een verjaardag. Ouders worden daarom actief bij verschillende onderdelen van de interventie betrokken.

Hoofddoel

Lekker Fit! op de Kinderdagopvang

Het doel van Lekker Fit! op de Kinderdagopvang is het realiseren van een gezond voedingspatroon en een toename van kwaliteit en duur van lichaamsbeweging bij kinderen tot vier jaar op het kinderdagverblijf. Hier wordt aan gewerkt door de pedagogisch medewerkers dagelijks meer gezonde voeding, minder ongezonde voeding en meer gestructureerde beweegactiviteiten aan te laten bieden aan de kinderen.

Subdoel

Om het hoofddoel van Lekker Fit! op de Kinderdagopvang te bereiken zijn er op verschillende niveaus en voor verschillende doelgroepen subdoelen geformuleerd. De interventie beoogt dat de subdoelen binnen het traject van drie jaar behaald worden. De subdoelen zijn als volgt:

Uiteindelijke doelgroep: baby’s

• Drinken zoveel mogelijk afgekolfde moedermelk
• Spelen dagelijks op hun buik
• Krijgen twee keer per dag een individuele beweegactiviteit aangeboden
• Zitten niet langer dan 15 aaneengesloten minuten of langer dan 30 minuten per dag in een wipstoel

Uiteindelijke doelgroep: kinderen van 0-4 jaar

• Drinken water in plaats van gezoete drankjes
• Eten elke dag groenten en fruit
• Eten bruin brood of volkoren brood met gezond beleg
• Krijgen alleen gezonde traktaties aangeboden
• Bewegen per dagdeel minimaal 45 minuten matig intensief
• Nemen minimaal 15 minuten per dagdeel deel aan een hartslag verhogende activiteit
• Spelen minimaal één keer per dagdeel buiten (ook als het regent)
• Kinderen zitten niet langer dan 15 minuten achter elkaar stil voor een groepsactiviteit

Intermediaire doelgroep: pedagogisch medewerkers

Algemeen

• Volgen deskundigheidsbevordering over gezonde voeding, voldoende en gevarieerd bewegen en ouderbetrokkenheid.
• Handelen volgens de regels en afspraken van het Lekker Fit! beleid
• Geven het goede voorbeeld op het gebied van gezonde voeding en beweging
• Werken samen met ouders aan een gezonde leefstijl van het kind, bijvoorbeeld door ouders te informeren over activiteiten op het kinderdagverblijf of tijdens ouderavonden aandacht te besteden aan bewegen en gezonde voeding.

Voeding

• Zijn zich bewust van de voordelen van gezonde voeding (zoals het binnenkrijgen van goede voedingsstoffen) en van de nadelen van ongezonde voeding (zoals overgewicht).
• Weten wat gezonde voedingskeuzes voor jonge kinderen zijn.
• Bieden kinderen minimaal één keer per dagdeel water aan (in plaats van zoete drankjes)
• Bieden de kinderen vanaf de leeftijd van zes maanden dagelijks groente en fruit aan, en ze vertellen daarbij over de smaak, kleur en het uiterlijk van verschillende groenten en fruit.
• Zijn in staat om gezonde keuzes van broodbeleg te maken.
• Achten zichzelf in staat om een rol te spelen in de voeding die de kinderen consumeren.
• Hebben basiskennis over afgekolfde moedermelk.
• Zijn in staat om afgekolfde moedermelk op de juiste manier te bewaren en op te warmen.

Beweging

• Zijn zich bewust van de voordelen van voldoende en gevarieerd beweging (zoals je fit voelen) en van de nadelen van onvoldoende beweging (zoals overgewicht).
• Weten wat geschikte beweegactiviteiten voor jonge kinderen zijn.
• Weten wat het belang van voldoende en gevarieerd bewegen voor jonge kinderen is.
• Hebben de vaardigheid om op een effectieve manier gestructureerde beweegactiviteiten te organiseren.
• Achten zichzelf in staat om een rol te spelen in de hoeveelheid beweging die de kinderen krijgen.
• Bieden de kinderen in totaal tenminste dertig minuten per dag gestructureerde beweegactiviteiten aan.

Intermediaire doelgroep: locatiemanager

• Informeert ouders bij het eerste contactmoment over de activiteiten en het beleid op een Lekker Fit! kinderopvang 
• Brengt de ouders bij de inschrijving of bij het intakegesprek mondeling op de hoogte van de mogelijkheden van het meegeven van afgekolfde moedermelk naar het kinderdagverblijf.
• Realiseert randvoorwaarden om verbeteringen aan te brengen n.a.v. resultaten van Lekker Fit! Scan

Intermediaire doelgroep: ouders

• Weten dat ze afgekolfde moedermelk mee kunnen geven naar het kinderdagverblijf.
• Weten dat het kinderdagverblijf traktatierichtlijnen hanteert, wat de inhoud is van de richtlijnen, en dat er voorbeelden van gezonde traktaties beschikbaar zijn op het kinderdagverblijf.
• Zorgen voor gezonde traktaties
• Zijn bekend met de Lekker Fit! slogans over water drinken, trakteren en het eten van groenten

Beleid:

• In het beleidsplan van de kinderopvang is beleid opgenomen over gezonde leefstijl die in lijn zijn met Lekker Fit! Het beleid bevat in ieder geval regels en afspraken over trakteren, water drinken, groente en fruit eten, maaltijden, tussendoortjes en bewegen (binnen en buiten).  
• Het kinderdagverblijf hanteert richtlijnen voor traktaties.
• Lekker Fit! werkzaamheden zijn vastgelegd in het inwerkprogramma en de werkinstructies 
• Een standaard onderdeel van intake is informatie over de mogelijkheid van het geven van borstvoeding.
• De kinderdagopvang organiseert minimaal één keer per jaar een ouderbijeenkomst.

Fysieke omgeving

• De groepsruimte stimuleert gezond eten (o.a. door posters en voorleesplaten en -boekjes)
• De groepsruimte nodig uit tot bewegen (o.a. door aanwezigheid van voldoende en gevarieerd spelmateriaal en aanwezigheid van posters/plaatjes van geschikte beweegactiviteiten)
• Op het kinderdagverblijf zijn voorbeelden van gezonde menu’s en een overzicht van gezonde voeding voor jonge kinderen aanwezig.

Proces

• Na het traject van drie jaar scoort elk kinderdagverblijf tenminste ‘op de goede weg’ op alle categorieën van de Lekker Fit! Scan

Opzet van de interventie

Opzet

Lekker Fit! op de Kinderdagopvang is een traject van drie jaar, dat bestaat uit vier pijlers:

1. Implementatie en Evaluatie
2. Voeding
3. Bewegen
4. Ouderbetrokkenheid

Een kinderdagverblijf start met het invullen van een zelfbeoordelingslijst Lekker Fit! (de Lekker Fit! scan) en het opstellen van een plan van aanpak. Vervolgens worden er verschillende activiteiten uitgevoerd om de bewustwording, kennis, houding en vaardigheden van de medewerkers m.b.t. gezonde voeding, beweging en ouderbetrokkenheid op het kinderdagverblijf te verbeteren. Elk jaar wordt opnieuw de Lekker Fit! Scan ingevuld om na te gaan of er een verbetering is op de verschillende thema’s. De interventie bestaat uit de volgende onderdelen:

Werving

• Telefonische werving kinderdagverblijf door lokale projectleider
• Startgesprek locatiemanager en lokale projectleider

Voorbereiding

• Invullen Lekker Fit! Scan
• Gesprek resultaten Lekker Fit! Scan en opstellen Lekker Fit! Plan van Aanpak

Uitvoering

Pijler 1: Implementatie en evaluatie

• Activiteiten en afspraken vastleggen in pedagogisch beleidsplan
• Enthousiasmeren team
• Teamtraining op gebied van gezonde voeding, bewegen en ouderbetrokkenheid
• Opleiden Lekker Fit! coach

Pijler 2: Voeding

• Lekker Fit! Groente en Fruit
• Lekker Fit! Water
• Lekker Fit! Trakteren
• Lekker Fit! Borstvoeding
• Lekker Fit! Moestuin
• Lekker Fit! Voedingsspellen
• Lekker Fit! Gezond eten stimuleren
• Lekker Fit! Inrichting

Pijler 3: Bewegen

• Meer en beter bewegen
• Lekker Fit! Beweegbak
• Lekker Fit! Inrichting
• Lekker Fit! Verdiepende Beweegtraining

Pijler 4: Ouderbetrokkenheid

• Lekker Fit! Oudercontactmomenten
• Lekker Fit! Ouderbijeenkomsten

Proces

• Telefonisch contact met lokale projectleider (hele jaar door, naar behoefte)
• Tussentijdse evaluatie met lokale projectleider
• Nieuwsbrief (eens per zes weken) voor medewerkers en suggesties voor informatie voor ouders

Evaluatie

• Jaarlijks invullen Lekker Fit! Scan
• Evaluatiegesprek en uitdelen relevante tipsheets

Borging

• Beleid
• Monitoring a.d.h.v. Lekker Fit! Scan en tweejaarlijks contact met lokale projectleider
• Terugkomdagen Lekker Fit! coaches
• Lekker Fit! Themaweek

Locaties en Uitvoering

De interventie wordt uitgevoerd op het kinderdagverblijven en peuterspeelzalen. De trainingen van de Lekker Fit! coaches en pedagogisch medewerkers worden op een centrale plek (bijv. het hoofdkantoor van de kinderdagopvangorganisatie of bij de GGD) of online aangeboden. De interventie wordt uitgevoerd door de kinderdagopvangorganisatie. De lokale projectleider kan in dienst zijn bij de gemeente, GGD of een andere externe organisatie.

Op dit moment wordt Lekker Fit! op de Kinderdagopvang alleen uitgevoerd in de gemeente Rotterdam. Andere gemeenten/organisaties die met Lekker Fit! aan de slag willen kunnen contact opnemen met de landelijke projectleider van Lekker Fit! Ten behoeve van de implementatie is er een uitgebreide handleiding beschikbaar waarin alle activiteiten rondom de voorbereiding, uitvoering en evaluatie stapsgewijs en gedetailleerd staan beschreven. De lokale implementatie kan indien gewenst worden ondersteund door een extern bureau dat ervaring heeft met de implementatie en begeleiding van Lekker Fit! trajecten. Bij dit externe bureau kunnen ook de trainingen voor pedagogisch medewekers en de Lekker Fit! coach worden afgenomen. De landelijke projectleider Lekker Fit! kan hierover adviseren, alsmede relevante materialen beschikbaar stellen.

Daarnaast werkt de gemeente Rotterdam op dit moment aan het vergroten van de toegankelijkheid en bekendheid van de interventie voor een breder publiek/andere gemeenten. Hiertoe loopt er op dit moment een pilot in de gemeente Breda en wordt er een nieuwe website ontwikkeld (www.lekkerfit010.nl), waar onder andere kennis over de methode wordt gedeeld en verschillende materialen kunnen worden gedownload.

Materialen

Onderstaande materialen zijn beschikbaar voor de uitvoering, werving en evaluatie van de interventie. De meeste materialen zijn te vinden op de www.lekkerfit010.nl en/of worden aangeleverd door de lokale projectleider.

Teamtraining pedagogisch medewerkers

• Werkboek Teamtraining
• Lekker Bewegen Activiteitenboek

Training Lekker Fit! coach

• Werkboek Beweegcoach
• VVE Beweegboek
• Online materialen

Proces

• Handleiding Lekker Fit! op de Kinderdagopvang

Werving

• Website (www.lekkerfit010.nl www.confriends.nl)
• Mailing
• Flyer

Zelfbeoordeling en evaluatie

• Lekker Fit! Scan + rapportage

Borging

• Gevelbordje
• Handvatten voor opstellen beleid
• Voorbeelden beleid voedings- en beweegbeleid
• Tools voor organiseren jaarlijkse themaweek

Uitvoering

• Tipsheets
• Ouderboekjes
• Beweegbak met materialen voor beweegactiviteiten
• Lekker Bewegen activiteitenboek
• Smakelijke Moestuin: instructiekalender, bak met toebehoren en zaden
• Folder borstvoeding
• Voedingsspellen met instructie
• Voedingslijstje CJG
• Traktatierichtlijnen: introductieblad en stappenplan pedagogisch medewerkers, traktatiekaart, voorbeelden gezonde traktaties

Lekker Fit! Kinderdagverblijf is een mooie interventie die zich richt op gezondere voedingspatronen en meer lichaamsbeweging bij kinderen tot de leeftijd van vier jaar. Er is nadrukkelijk aandacht voor ouderbetrokkenheid als één van de pijlers in de interventie. Het aanbod is ook geschikt gemaakt voor de peuterspeelzaal waarmee de interventie nog completer is geworden. De interventie is keurig beschreven met een duidelijke toelichting van de activiteiten aangevuld met goede onderbouwing. In Rotterdam heeft deze interventie een goed bereik.