Respons

Aard

Bij pesten op school gaat het om herhaaldelijke en negatieve handelingen van één of meer leerlingen ten opzichte van een andere leerling die zich niet of niet voldoende kan weren (Olweus, 1994). Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen fysiek (zoals aanraken, duwen, slaan), verbaal (zoals bedreigen, schelden) en sociaal pesten (buitensluiten, roddelen, negeren). Tegenwoordig wordt ook vaak via internet en sociale media gepest (digitaal pesten). Een andere indeling die vaak wordt gemaakt is die tussen direct en indirect pesten. Bij direct pesten kunnen dader en slachtoffer elkaar zien, bij indirect pesten (zoals roddelen, digitaal pesten) niet (Stassen-Berger, 2007).

Ernst/spreiding

Pesten op de basisschool wordt gezien als een groepsproces, waarbij meerdere leerlingen betrokken zijn: de dader van het pesten, het slachtoffer van het pesten en leerlingen die aanwezig zijn bij het pesten (omstanders) (Dake et al., 2003; Hong & Espelage, 2012; Lyznicki et al., 2004; Olweus, 1994; Polanin et al., 2012; Rigby, 2003; Stassenberger, 2007; Swearer & Hymel, 2015).

In 2016 geeft 10% van de basisschoolleerlingen van groep 7-8 aan dat zij slachtoffer zijn geweest van pesten. Hiervan is 8% soms gepest en 3% wekelijks of dagelijks. In de meeste gevallen (67%) gebeurt het pesten op een persoonlijke manier, bijvoorbeeld mondeling of door aan te raken. Andere manieren waarop kinderen gepest worden zijn via telefoongesprekken, briefjes en digitaal. Jongens en meisjes zijn even vaak slachtoffer van pesten. Drie procent van de ondervraagde basisschoolleerlingen geeft aan zelf andere leerlingen te pesten. Hierbij zijn jongens vaker dader (5%) dan meisjes (1%) (Scholte et al., 2016). Veel leerlingen die pesten worden zelf ook gepest: op de basisschool is 15% van de pesters ook slachtoffer van pesten (Van der Gaag & Duiven, 2013).

Bij de meeste pestsituaties (85%-88% van de gevallen) zijn gemiddeld twee tot vier andere leerlingen aanwezig als ‘omstanders’. Dit kunnen zowel jongens als meisjes zijn. Omstanders kunnen het pesten aanmoedigen, zelf mee pesten, het slachtoffer verdedigen of passief blijven toekijken. Dit laatste gedrag kan ook worden gezien als het toelaten van het pestgedrag (Swearer & Hymel, 2015). Onder druk van andere leeftijdsgenoten (‘groepsdruk’), reageren zij vaak op een manier waardoor het pesten verder wordt aangemoedigd (Rigby, 2003; Stassenberger, 2007; Swearer & Hymel, 2015).

De doelgroep van Respons bestaat uit alle leerlingen in de bovenbouw van het basisonderwijs (groep 6, 7, 8). Dit zijn leerlingen in de leeftijd van 9 t/m 12 jaar.

N.v.t.

Hoofddoel

Leerlingen zijn in staat om in pestsituaties weloverwogen, proportioneel en oplossingsgericht te handelen, waardoor deze situaties verminderen.

Toelichting:

Niet iedere situatie vereist dezelfde reactie (respons). Leerlingen handelen weloverwogen (bewust gekozen gezien de situatie), proportioneel (in verhouding met de provocatie) en oplossingsgericht (daadwerkelijk bijdragen aan het oplossen en geen verdere escalatie van pestgedrag). Zij geven op basis van de situatie een ‘flexibele respons’.

Subdoel

Respons is een preventieve lessenreeks waarbij de deelnemende kinderen het leveren van een ‘flexibele respons’ in pestsituaties aanleren. Met de onderstaande subdoelen wordt aan deze flexibele respons gewerkt. Let wel, de ontwikkeling per kind op deze subdoelen zijn voor alle kinderen verschillend gezien de diversiteit in persoonlijke situatie.

Dit komt door het preventieve karakter van de interventie. De groep is niet homogeen, met bijvoorbeeld allemaal kinderen die gepest worden en/ of laag scoren op de bijvoorbeeld hun sociale competentie. In de Respons lessen gaat het niet om het aanleren van algemene vaardigheden, maar om vaardigheden die kinderen in voor het individu specifieke pestsituaties kunnen gebruiken om tot de juiste oplossing te komen. Dit betekent dat het leereffect tussen leerlingen kan verschillen. Voor de een kan de focus bijvoorbeeld liggen op het aanleren van een assertieve lichaamshouding, terwijl een ander juist leert om gevoelens/gedrag van anderen beter te interpreteren. Daarnaast worden ‘pesters’ en ‘gepesten’ niet gescheiden. Om toch inzicht te geven hoe de verschillende subdoelen voor de verschillende groepen bij kunnen dragen aan de voor hen wenselijke flexibele respons wordt dit per subdoel met voorbeelden uitgeschreven. In de lessen wordt dit onderscheid niet gemaakt, iedereen doet met alle onderdelen mee. De trainer kan op basis van de intake, indien gewenst extra individuele aandacht geven.

Subdoelen einddoelgroep:

1. Leerlingen vergroten hun fysieke competentie door hun eigen lichaamskracht te leren kennen, te vergroten en te kunnen gebruiken als reactie op voor hen bedreigende situaties. Na de lessen kunnen (pesters en gepesten) bijvoorbeeld aan de hand van bewegings- en ademhalingsoefeningen (balans, houding, ademkracht) sterker staan. Daarnaast kunnen de leerlingen (gepesten) verschillende verdedigingstechnieken die zij kunnen gebruiken als zij worden aangevallen of vastgepakt.
2. Leerlingen vergroten hun sociale competentie door assertiever te leren reageren in pestsituaties en sterke lichaamstaal hierbij te gebruiken. Hierbij leren leerlingen (gepesten) voor zichzelf opkomen, hun eigen grenzen te voelen en stellen en deze verdedigen. Aan de hand van vier stappen en de vijf bijbehorende confrontatieregels kunnen de leerlingen assertief (met lichaamstaal, aankijken, stem) reageren in een voor hen bedreigende situatie. Tijdens de Respons lessen wordt lichaamstaal bijvoorbeeld getraind met de strandhouding versus de tunnelhouding (beide groepen)
3. Leerlingen vergroten hun cognitieve competentie door het sociale informatieproces beter te leren doorlopen en zelf naar een oplossing van een probleem te zoeken. Kinderen krijgen vooraf geen kant en klare oplossing, maar leren met elkaar ‘opzoek’ te gaan naar de oplossing van de in de les gepresenteerde problemen. Bijvoorbeeld: ‘hoe kun jij je grens aangeven?’ om vervolgens te leren hoe ze dat (nog) beter kunnen doen.
4. Leerlingen vergroten hun emotionele competentie door met hun eigen en andermans emoties en gevoelens om te leren gaan. Bijvoorbeeld door aangeven van gevoel (ja-, nee- of twijfelgevoel), of het uitbeelden van verschillende gevoelens en emoties. Vervolgens wordt met de andere leerlingen besproken welke gevoelens zij zien, waaraan zij dat kunnen zien en of de gevoelens kloppen. Dit geldt voor alle leerlingen.
5. Leerlingen vergroten hun zelfvertrouwen door het aanleren van bovengenoemde competenties. Door in de les te bouwen aan positieve ervaringen (ik weet dat ik het kan, omdat ik het daadwerkelijk heb ervaren) vergroten ze (hele groep) hun zelfvertrouwen.
6. Leerlingen leren van elkaar, doordat ze de opdrachten met elkaar uitvoeren.

Er wordt veel in groepsverband of in tweetallen gewerkt. Veel oefeningen zijn gericht op onderling contact en vertrouwen tussen de leerlingen.

Bijvangst/neveneffect:

• Leerlingen maken op een laagdrempelige manier kennis met (vecht)sport en stromen waar mogelijk door naar een club in de buurt.

Randvoorwaardelijk doel:

• Leerlingen nemen met plezier deel aan de lessen.

Opzet van de interventie

Om lokaal uitvoering te kunnen geven aan de interventie Respons worden onderdelen vanuit de interventie-eigenaar overgedragen aan de lokale uitvoerder(s). Afnemer van de interventie zijn vooral gemeentelijke organisaties, sportservices, provinciale organisaties sport en het onderwijs. Uitvoering ervan ligt bij combi functionarissen, buurtsport coaches, LO docenten en trainers.

Om uitvoering te geven aan Respons is geen ervaring met vechtsport nodig, wel dient de docent over didactische vaardigheden te bezitten.

Respons kent de volgende fasen:

Vooraf:

• Werving van uitvoerders: onderwijs of gemeentelijke organisatie

1.Voorbereidingsfase (duur: afhankelijk lokale situatie en omvang van uitvoering. Gemiddeld 2 weken tot 2 maanden).

• Overdracht interventie via startbijeenkomst.
• Opleiden trainers. Cursus van 2 volledige dagen, gegeven door het NIVM.
• Inplannen van de lessen (automatisch werving van de einddoelgroep door het verplichte karakter van de lessen).

2.Uitvoeren (duur: 7 weken per groep).

• 7 Respons lessen van 50-60 minuten.
• Jaarlijkse themabijeenkomst voor de uitvoerders

3.Vervolg (optioneel).

Wordt lokaal bepaald. Doel is om de interventie in te bedden in het jaarprogramma van de school en de deelnemende leerlingen een vervolg aanbod te bieden in een sportclub

De interventie wordt gebruikt om leerlingen om te leren gaan met pesten en groepsdruk. Hierbij is geanalyseerd welke kennis, vaardigheden en inzichten (competenties) leerlingen nodig hebben om weloverwogen, proportioneel en oplossingsgericht te kunnen handelen in bepaalde (probleem)situaties..

Deze kennis, vaardigheden en inzichten zijn geclusterd in een aantal thema’s die tijdens een serie van 7 lessen van 50-60 minuten op school aangeboden worden. Een thema omvat 1 of meer lessen

Locaties en Uitvoering

De interventie wordt uitgevoerd binnen het basisonderwijs. De lessen worden onder schooltijd gegeven of na schooltijd wanneer de uitvoering bij bijvoorbeeld buurtsportcoaches ligt. De lessen vinden plaats in een gymzaal. Het optionele vervolg op de lessen op school is bij de uitvoerende (vecht)sportvereniging. Docenten van school zijn aanwezig tijdens de lessen.

Overdracht van de interventie is georganiseerd vanuit de interventie-eigenaar naar de onderwijsorganisatie of gemeentelijke organisatie en daarbij betrokken docenten, trainers en / of buurtsportcoaches.

Verspreiding:

De cursus en de startbijeenkomst worden incompany (lokaal) aangeboden en georganiseerd. Ook ondersteund de interventie-eigenaar lokale clubs bij het opstellen van projectplannen waarbij Respons als basis wordt gebruikt. Daarnaast staat Respons als interventie in verschillende databases:

• loketgezondleven.nl
• sportenbeweeginterventies.nl
• registerleraar.nl
• gezondeschool.nl

Uitvoering:

Docenten, buurtsportcoaches en -werkers en trainers worden geschoold. Hiervoor nemen ze deel aan de Respons cursus (twee dagen). In de cursus wordt de basiskennis om Respons in de praktijk in te zetten overgedragen. Alle geschoolde trainers ontvangen het handboek met de uitgewerkte lessen en de beschrijving van de methode.

Voor uitvoerende organisatie:

• Startbijeenkomst; Interventie-eigenaar organiseert bij aanvang een startbijeenkomst. In deze bijeenkomst worden alle randvoorwaardelijke/ organisatorische onderdelen behandeld van de interventie en van de lokale uitvoering.
• Jaarlijkse themabijeenkomst met de lokale Respondocenten
• Aanvullende ondersteuning door de interventie-eigenaar bij de organisatorische kant van de interventie (optioneel.overdracht is dan op maat).

Materialen verkrijgbaar bij interventie-eigenaar:

• Programma startbijeenkomst
• Handboek omgaan met pesten en groepsdruk in het basisonderwijs (beschrijving van de methode, kennis en achtergronden van de problemen en de doelgroep, volledig uitgeschreven lessenreeks)
• Respons communicatiepakket (flyers, beeldenbank, logo’s, voorbeelden voor diploma’s, deelnamekaartjes)
• Intake- en Evaluatieformulieren Respons (voor de lessen op scholen)

Materialen voor uitvoering van de lessen (indien nog niet in bezit, aan te schaffen door uitvoerder. Dit kan bij iedere willekeurige leverancier van sport- en spelmaterialen):

• Sport- en spelmaterialen trainers voor uitvoering van de lessen (stootkussen of pads, (tennis)ballen, blinddoeken, wasknijpers, stopwatch)
• Sport- en spelmaterialen op school (matjes, kasten, pionnen, springtouwtjes e.d.)