TOM (Thuis Onbezorgd Mobiel)

Valongevallen vormen een belangrijk en toenemend probleem onder ouderen. In de afgelopen decennia is het aantal Spoedeisende Hulp (SEH) bezoeken en overlijdens naar aanleiding van een valincident dan ook drastisch toegenomen (Hartholt et al., 2010; Hartholt et al., 2018). Momenteel bezoekt elke vijf minuten een persoon van 65 jaar of ouder een SEH naar aanleiding van een valincident (VeiligheidNL, 2019). Valincidentie neemt toe bij een toenemende leeftijd, voornamelijk bij ouderen van 75 jaar en ouder (VeiligheidNL, 2019). Geschat wordt dat het aantal SEH bezoeken de komende twintig jaar zal blijven toenemen (VeiligheidNL, 2019). Letsels opgelopen door valincidenten bij ouderen hebben een grote impact op zorgkosten; in 2018 werd er bijna €1 miljard aan besteed (VeiligheidNL, 2019). Daarnaast hebben valincidenten ook een grote invloed op het dagelijkse leven van de ouderen. Valincidenten kunnen namelijk leiden tot functionele achteruitgang, verlies van autonomie en verminderde kwaliteit van het leven (Haagsma et al., 2016; Terroso et al., 2014). Aangezien het merendeel van de letsels naar aanleiding van een valincident (die op een SEH wordt behandeld) wordt geclassificeerd als ernstig (VeiligheidNL, 2019), kunnen de nadelige gevolgen van een val een lange periode aanhouden.

De doelgroep bestaat uit zelfstandig thuiswonende ouderen van 65 jaar of ouder met een verhoogd valrisico.

De intermediaire doelgroep bestaat uit lokale partners die worden ingezet voor het werven van deelnemers. Het gaat hier bijvoorbeeld om (eerstelijns) zorgverleners, welzijn, buurtcentra, lokale winkels, de kerk, etc. Zij vormen de link tussen de uitvoerders (o.a. fysiotherapeut en diëtist) en de einddoelgroep.

Hoofddoel

Het verminderen van het aantal valincidenten bij zelfstandig thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder met een verhoogd valrisico.

Subdoel

De uiteindelijke doelgroep; deelnemers aan de interventie:

1. zijn zich bewust van de risicofactoren van valongevallen en weten wat zij daar in de eigen situatie aan kunnen doen;
2. verbeteren hun mobiliteit, spierkracht en balans;
3. hebben minder valangst;
4. hebben meer inzicht in hun eigen voedingspatroon en weten beter hoe ze dat kunnen aanpassen om gezond en eiwitrijk te eten;
5. verbeteren hun eetpatroon, waarbij voldoende eiwitten worden ingenomen.

De intermediaire doelgroep:

1. is beter in staat om de einddoelgroep te werven/benaderen en door te verwijzen.

Opzet van de interventie

TOM is een multidisciplinair en integraal preventieprogramma dat 4 maanden duurt. Het is een integraal programma, omdat er binnen een regio meerdere activiteiten worden gecombineerd, waarbij er wordt ingezet op beweging en voeding. Daarnaast is er aandacht voor een samenwerking tussen de eerstelijns zorg en welzijn. TOM bestaat uit de volgende onderdelen (VeiligheidNL, 2020b):

• Werving: lokale partners worden ingezet om ouderen te werven en uit te nodigen voor de informatiebijeenkomst (VeiligheidNL, 2020c).
• Informatie- en startbijeenkomst: ouderen krijgen informatie over het programma en worden gescreend op valrisico. Wie in aanmerking komt voor deelname krijgt een uitnodiging voor de startbijeenkomst.
• In Balans: deelnemers volgen gedurende 14 weken de erkende valpreventieve beweeginterventie In Balans (VeiligheidNL, 2020d). Naast oefeningen gericht op balans en spierkracht wordt in deze interventie voorlichting gegeven over valpreventie. Ook is er aandacht voor doorstroom naar regulier sport en beweegaanbod. In Balans wordt aan een groep van maximaal 12 deelnemers gegeven door een fysiotherapeut.
• Voeding: deelnemers krijgen voedingsvoorlichting tijdens gezamenlijke gezonde lunches (6 keer) en ze krijgen persoonlijk voedingsadvies van een diëtist naar aanleiding van het invullen van een voedingsdagboek (2 keer). Tijdens de lunches wordt er actief aandacht besteed aan het huidige eetpatroon van de deelnemers, om onder andere te achterhalen hoe gezond er al wordt gegeten, wat de mogelijkheden zijn om het eetpatroon te verbeteren en of er bijvoorbeeld sprake is van kauwproblemen of andere barrières. Aan het eind van het programma wordt er daarnaast aandacht besteed aan het volhouden van de aanpassingen die in het eetpatroon zijn gemaakt.
• Eindbijeenkomst: na vier maanden wordt TOM afgesloten met een feestelijke eindbijeenkomst. De eindbijeenkomst bestaat uit:
• Terugblik op behaalde resultaten;
• Tips over hoe deelnemers hun beweeg- en eetgedrag kunnen volhouden;
• Een moment van contact met sport- en beweegaanbieders en aanbieders van voedingsactiviteiten in de wijk om doorstroom naar regulier aanbod te verbeteren (wat ook al eerder tijdens het programma wordt gedaan).

Bijlage 2 geeft de opbouw van het TOM-programma weer.

Locaties en Uitvoering

Locaties voor de TOM-bijeenkomsten dienen aan de volgende voorwaarden te voldoen:

• goed toegankelijk voor ouderen (bijvoorbeeld geen hoge drempels of trappen);
• centraal gelegen in de gemeente of wijk waar TOM wordt uitgevoerd;
• goed bereikbaar (lopend, fietsend en met openbaar vervoer).

Daarnaast moet de locatie voor de uitvoering van de beweeginterventie groot genoeg zijn om met twaalf personen te bewegen. De locatie voor de gezamenlijke lunches moet ruimte bieden om koffie te drinken en te lunchen, maar ook om de lunch voor te bereiden en koel te bewaren.

TOM is een multidisciplinair en integraal preventieprogramma, omdat er binnen een regio meerdere activiteiten worden gecombineerd, waarbij er wordt ingezet op beweging en voeding. Daarnaast is er een samenwerking tussen de eerstelijns zorg en welzijn. Om deze reden kan TOM door verschillende organisaties worden uitgevoerd. TOM moet in ieder geval uitgevoerd worden door een fysiotherapeut, diëtist, TOM-maatje (vrijwilliger) en lokale coördinator. Het wordt dus altijd door een fysiotherapiepraktijk en diëtistenpraktijk uitgevoerd. De organisatie die de andere onderdelen uitvoeren kan wisselen, zoals welzijnsorganisatie, gemeente of gezondheidscentrum. 

Op basis van de resultaten en geleerde lessen uit de proefregio’s is een handboek gemaakt met een stappenplan voor een succesvolle implementatie van TOM in de gemeente of regio (VeiligheidNL, 2020c). In dit handboek staan organisatiestructuren, werkprocessen en communicatiematerialen die zich in de praktijk bewezen hebben. Er worden negen stappen gevolgd:

1. Voorbereidingen treffen (inclusief team vormen, stakeholderanalyse, planning);
2. Deelnemers werven (aanpak en uitvoering);
3. Informatiebijeenkomst met screening organiseren (voorbereiding en uitvoering);
4. Startbijeenkomst organiseren (doel en inhoud);
5. Valpreventie beweeginterventie uitvoeren (inclusief cursusboek In Balans);
6. Persoonlijk voedingsadvies en lunches organiseren (inclusief draaiboek en voeding onderwerpen);
7. Deelnemers helpen om hun sociale contacten uit te breiden (inclusief rol TOM-maatje);
8. De eindbijeenkomst organiseren (doel en inhoud);
9. Monitoren en evalueren (inclusief vragenlijsten).

Voor meer informatie over de financiering van het TOM-programma kan er gebruik worden gemaakt van de financieringsmogelijkheden die vermeld staat op de website van VeiligheidNL (VeiligheidNL, 2020g).

Vervolgplannen

• TOM wordt kenbaar gemaakt door regelmatig presentaties en workshops te geven, en door (nieuws)berichten te plaatsen in o.a. nieuwsbrieven;
• Gemeenten, welzijnspartners, GGD-en, fysiotherapeuten, diëtisten en zorgverzekeraars worden actief benadert om kennis en mogelijke ondersteuning bij TOM kenbaar te maken;
• Een aantal gemeenten hebben een subsidie aanvraag voor TOM gedaan (en een aantal zijn goedgekeurd) bij JZOJP en lokale netwerken;
• In Rotterdam wordt TOM uitgebreid naar andere wijken;
• Een aanvraag bij Danone Ecosystem Fund voor het doorontwikkelen van TOM naar een ‘1,5m versie’ (COVID-19 proof) is goedgekeurd. In september 2020 is er gestart, waarna (naar verwachting) begin 2021 een pilot zal worden uitgevoerd.

Te downloaden op www.veiligheid.nl/valpreventie/interventies/integrale-aanpak/thuis-onbezorgd-mobiel:

• Showcase TOM (VeiligheidNL, 2020e), bestaande uit de zeven belangrijkste elementen van TOM ter inspiratie voor wie aan de slag wilt met TOM;

Te verkrijgen via VeiligheidNL:

• Handboek TOM (stappenplan voor implementatie) (VeiligheidNL, 2020c), bestaande uit o.a. het programma, organisatiestructuren, werkprocessen en wervings- en uitvoeringsinformatie;
• Cursusboek beweeginterventie In Balans (VeiligheidNL, 2015);
• Draaiboek beweeginterventie In Balans;
• Verschillende documenten die op maat aangepast kunnen worden, voor de start en uitvoering van het TOM-programma:
• Algemene poster, flyer, informatiefolder over TOM voor deelnemers en professionals (fysiotherapeuten, diëtisten, vrijwilligers);
• Stakeholderanalyse, totaalplanning, begroting;
• Draaiboek, presentatie en screeningsformulier informatiebijeenkomst;
• Draaiboek en presentatie startbijeenkomst;
• Brieven;
• Startboekje en inlegvel voor deelnemers (incl. persoonlijk schema);
• Voorbeeld verwerkersovereenkomst en geheimhoudingsverklaring;
• Voedingsdagboek;
• Draaiboek gezamenlijke lunches;
• Recepten TOM;
• Draaiboek en presentatie eindbijeenkomst;
• Afsluitend informatieboekje (incl. aanbod beweeg- en voedingsactiviteiten in de wijk);
• Evaluatiedocumenten;
• Infographic met terugkoppeling van resultaten voor deelnemers.

Thuis Onbezorgd Mobiel combineert een goed onderbouwde beweeginterventie gericht op valpreventie met voedingsaspecten. Er is veel aandacht voor het bereiken van de doelgroep. Zo is deelname aan de interventie aantrekkelijk door het bevorderen van sociale contacten en gezamenlijk lunchen. De lerende aanpak richt zich op het aanscherpen van het programma. Onderzoek levert voldoende bewijs voor erkenning op het niveau eerste aanwijzingen voor effectiviteit als het gaat om afname van valincidenten (hoofddoel) en verbeterde mobiliteit (subdoel).