Jongeren van radicaliseren tot weerbaarheid (2016)

Bij Lady Fit, een sportvereniging voor vrouwen in Utrecht waar veel moslima’s sporten, stond ‘Radicalisering en opvoeding’ op de agenda. Oud-voorzitter van Ladyfit, Jamila Achahchah, begeleidde het gesprek. Marian ter Haar van Kenniscentrum Sport was erbij. Collega Rebecca Beck nam deel aan de workshop ‘Ouders en vragen van nu: ‘Help! Hoe voorkom ik dat mijn kind gaat radicaliseren?’ verzorgd door Aicha El Ouardan en georganiseerd door de NSPOH in samenwerking met de RINO groep in Utrecht. In beide ontmoetingen werd het zelfde ‘vraag- aanbod model’ gepresenteerd met de boodschap: ‘Sport kan, onder omstandigheden, een positieve bijdrage leveren aan het weerbaar maken van jongeren die dreigen te radicaliseren’.

Kwetsbare jongeren in Nederland

In Europa volgt 15,9% van alle jongeren tussen de 15 en 29 jaar geen opleiding en heeft geen werk (Eurostat, 2014). Nederland doet het Europees gezien het best met slechts 7,1% van de jongeren die niets om handen hebben. Toch wordt ook hier de opleidingskloof tussen de jeugd uit welgestelde gezinnen en kinderen die in relatieve armoede opgroeien groter. Deze laatste groep groeit vaak op in kwetsbare situaties. In de leefomgeving, het onderwijs en de arbeidsmarkt vindt uitsluiting plaats. Recent heeft minister Bussemaker besloten tot herinvoering van de CITO toets, omdat blijkt dat de achtergrond van ouders grote invloed heeft op het advies van het schoolhoofd (Korthals, 2015; Dronkers, 2007). Özcan Akyol, een Nederlandse schrijver en columnist, heeft dit aan den lijve ondervonden. Zijn juf zei: “Je ouders zijn analfabeet en spreken geen Nederlands. Wie gaat jou ondersteunen?” Hij deed de mavo en studeerde later journalistiek en Nederlands. Dergelijke doorzetters zijn echter geen regel.

Zonder jongeren af te schilderen als slachtoffers, is het goed vast te stellen dat zij er niet zelf voor gekozen hebben om in een kwetsbare situatie terecht te komen. Toch worden oplossingen vaak gezocht bij de jongeren zelf. Hun zwakke sociale positie is echter complex en nauw verweven met de omgeving waar zij wonen en de relaties die zij hebben in hun leefomgeving. Hoe kan een kwetsbare jongere getriggerd worden tot radicalisering?

Triggers

Triggerfactoren bestaan uit twee categorieën die het radicaliseren beïnvloeden: keerpunten en katalysatoren (Feddes et al., 2015). ‘Keerpunten’ zijn gebeurtenissen die maken dat mensen open komen te staan voor een nieuwe ideologie of idee over de wereld. ‘Katalysatoren’ zijn gebeurtenissen die het radicaliseringsproces versterken of verzwakken. Het verkrijgen van regelmaat, structuur en verantwoordelijkheden (het hebben van werk, een woning en een man of vrouw) zijn aspecten die positief werken op het verzwakken van het radicaliseringsproces.

Bij triggers op microniveau (niveau van de persoon) valt te denken aan een confrontatie met de dood, problemen thuis, verlies van werk- of schooluitval, directe ervaringen met discriminatie en aanvaringen met autoriteiten of detentie. Op meso- niveau (het niveau van de groep en andere directe sociale verbanden) gaat het bijvoorbeeld om het verbreken van sociale bindingen, het ontmoeten van een radicaal persoon, het toetreden tot een radicale groep en de confrontatie met propaganda. En op macro- niveau (het maatschappelijke, de ontwikkelingen in de wereld) kun je denken aan het oproepen tot actie, waargenomen aanvallen op de eigen groep en overheidsbeleid gericht op de eigen groep.

Bovenstaand ‘triggerfactormodel van radicalisering’ van Feddes geeft een compleet beeld van de invloed van de triggerfactoren en de individuele kenmerken. Zowel geslacht, leeftijd en opleidingsniveau blijken een rol te spelen. Voor jonge mensen spelen triggers op meer niveaus een rol. Tegelijkertijd kun je zeggen dat juist in de nadagen van de pubertijd dergelijke gebeurtenissen heftig ingrijpen: vanwege de identiteitsontwikkeling in deze levensfase.

Tip: Voor dit artikel voert het te ver om dieper in te gaan op het ‘triggerfactormodel van radicalisering’, maar wij raden geïnteresseerde lezers aan de studie van Feddes et al. (2015) te lezen.

Identiteitsontwikkeling in de puberteit

Wienke en Ramadan (2011) beschrijven dat jongeren tot ongeveer 23 jaar hun identiteit vormen: de ontwikkeling van eigen opvattingen, normen en waarden door en in interactie met de directe sociale omgeving, zoals familie, vrienden, school, werk en media (Van Yperen, 2009). Ze hebben in de leeftijdsfase 14- 23 jaar vaak moeite om tot weloverwogen keuzes te komen en daarbij de gevolgen van hun keuzes te overzien. Plannen, prioriteiten stellen, abstracte denkprocessen uitvoeren en anticiperen vinden ze vaak moeilijk. Dit komt omdat in deze periode het hersengebied dat verantwoordelijk is voor rationele afwegingen zich langzamer ontwikkeld dan andere hersengebieden (Crone, 2008). Het juist interpreteren van sociale signalen is vaak lastig. Ze denken al snel dat een ander hen niet respecteert en voelen zich snel aangevallen. Door het stijgen van de hormoonspiegel hebben jongeren grotere stemmingswisselingen, een neiging tot roekeloos gedrag en willen ze vaak ‘kicks’ opzoeken. Door een combinatie van een beperkte impulscontrole, een streven naar directe behoeftebevrediging en een gering relativeringsvermogen, kan een jongere in deze levensfase riskant gedrag vertonen, zonder het gevaar te zien (Jolles, 2011).

Tijdens de puberteit is een positief stimulerende omgeving erg belangrijk en kan deze voor een groot deel het risico op ontspoord gedrag teniet doen (Jolles, 2011). Kijkend naar de achtergronden van jongens die betrokken zijn bij de aanslagen in Parijs en Brussel, blijkt echter dat zij afkomstig zijn uit wijken waar sprake is van een opeenstapeling aan risico’s; een voedingsbodem voor radicalisering. Het ‘vraag- aanbod’ model laat zien hoe radicale gewelddadige keuzen ontstaan.

Vraag- aanbod model

Bron: Wienke en Ramadan (2011)

Identiteitsvorming vindt plaats doordat de jongere vragen stelt over wie hij of zij is (gele ballon). De antwoorden op die vragen vindt de jongere in interactie met de omgeving: familie, vrienden, school, buurtbewoners, ouders, jongeren met dezelfde vrije tijdsbesteding et cetera. In het zoeken naar antwoorden op die vragen kunnen radicale ideologieën een aanbod zijn (rode ballon) waar aantrekkingskracht vanuit gaat. Of er sprake is van aantrekkingskracht hangt samen met de aanwezigheid van een voedingsbodem daarvoor. Dit zijn de eerder besproken triggerfactoren. Gevoelens van frustratie en persoonlijke gebeurtenissen in het leven van de jongere kunnen hiertoe behoren, denk aan een scheiding van ouders, waardoor de jongere onzeker wordt en daardoor minder weerbaar.

Van Yperen (2009) heeft onderzoek gedaan naar risicofactoren die jongeren belemmeren in een positieve ontwikkeling. Armoede, het wonen in een achterstandsbuurt, slechte contacten tussen ouders of school, een verkeerde vriendenkring, problemen tussen de ouders of in het gezin zijn aspecten die hen in de problemen brengen.

De kracht van sport

Radicale ideologieën bieden pubers in sociaal opzicht mogelijke voordelen in deze complexe levensfase: je hoort ergens bij, je krijgt vrienden, waardering (van zero tot hero) en bescherming. Het kan een platform zijn om frustraties en gevoelens van onrecht te ventileren. Ze bieden de jongeren bovendien een helder en vastomlijnd wereld- en ideaalbeeld, waardoor keuzes tussen goed en fout eenvoudiger worden. Veel van deze aspecten kunnen jongeren echter ook in de sport vinden. Sport kan dan ook, onder voorwaarden, een positieve bijdrage leveren aan het weerbaar maken van jongeren die dreigen te radicaliseren. Dat gaat echter niet vanzelf. Succesfactoren hiervoor zijn de spilfiguren in de sport en het betrekken van de omgeving.

Onderzoek in Groot-Brittannië laat zien dat sport positieve effecten heeft op jeugd die kwetsbaar en gevoelig is voor criminaliteit en bendevorming in achterstandswijken. Sport biedt deze jongeren een alternatieve vrijetijdsbesteding dan op straat hangen, overlast veroorzaken, geweld of zelfs overvallen plegen. Daarnaast leren deze jongeren respect te hebben voor anderen, structuur, discipline en samenwerken. Sport wordt vergeleken met bendes; beide zorgen voor een gevoel van ‘erbij horen’, status en opwinding/adrenaline (Laureus 2011).

De betrokkenheid van en de band met de sportcoach is van cruciaal belang. Hij weet hoe hij de jongeren kan betrekken, activeren en motiveren. Dit kan een lang en intensief proces zijn (Laureus, 2011). Het vraagt van coaches dat ze zich, naast de sportieve prestaties, werkelijk interesseren voor de achtergronden van de sporters. Worsteltrainer Nsimba wijst hierop in het filmpje Catch en iedereen beroemd: Positief Vechten: ‘Ik ben de trainer, maar ook de opvoeder van deze jongeren. Bij andere clubs trainen ze op het vallen, stoten, sjotten. En dan is het gedaan. Zo gaat het niet bij mij. Soms blijf ik twee uur langer om te praten met de jongeren, om te weten welke problemen ze hebben.’ De steun van de volwassene en het zien en waarderen van positief gedrag is cruciaal voor de jongere. Sport kan zo bijdragen aan een positieve identiteitsvorming van jongeren: het kan antwoorden op identiteitsvragen bieden en de last van een lastig temperament en de risicofactoren uit een zwakke omgeving verzachten. Bedenk echter wel, dat de mensen in de sport niet beter zijn dan in de rest van de wereld, het is geen wondermiddel (Spaaij, 2011).

Sterker nog, het kan ook misgaan als de sport teveel op zichzelf gericht is en te weinig verbonden is met de wijdere omgeving van de jongeren. Dat zagen we bij Ahmed Dahmani uit Molenbeek, betrokken bij de aanslagen in Parijs en bij Tamerlan Tsarev: een van de Boston aanslagplegers. (In het artikel ‘Sport ruilen voor IS’ van Ter Haar (2015) meer hierover.) Zij komen uit een sterk naar binnengekeerde bokswereld. Hun levens speelden zich volledig in de sport en de sportgemeenschap af. Sterke interne bonding met leeftijdsgenoten, trainers en de sportgemeenschap maakt hen kwetsbaar op het moment dat zij buitengesloten worden. Als de jongens voor de antwoorden op vragen als: ‘Wie ben ik? Waar hoor ik bij? En wat moet ik doen?’ volledig afhankelijk zijn geworden van de sterk verbonden sportgemeenschap, dan zijn ze stuurloos als dat contact verbroken wordt. De sporters zijn dan sociaal en maatschappelijk geïsoleerd, kwetsbaar en ontvankelijk voor het aanbod van een snel alternatief: het jihadisme, een vorm van islamisme die met geweld of gewapende strijd (jihad) een islamitische staat of kalifaat wil vestigen. Het jihadisme kan op haar beurt de jongens die discipline, verdediging, beheersing van emoties en frustraties en mannelijkheid als identiteit hebben ontwikkeld, goed gebruiken.

Terugkijkend naar het vraag- aanbodmodel zien we dat een dusdanige persoonlijke gebeurtenis binnen de sport ook onderdeel kan zijn van de voedingsbodem die frustreert, discrimineert en vernedert. De beschermende werking van sport is sterk afhankelijk van een goede verbinding met de wijdere leefomgeving van de sporters. De kansen tot sociale stijging worden benut in een wijder netwerk dan die in de persoonlijke levenssfeer.

Hoe een dergelijke positieve verbinder werkt laat Nourdin El Otmani van ‘Boks het voor elkaar’ in Amsterdam horen in het artikel ‘Boks het voor elkaar’. El Otmani creëert een gezonde sociale omgeving voor risicojongeren. In hun zoektocht naar antwoorden op hun identiteitsvragen ondersteunt hij hen op een positieve wijze. Hij leert de jongeren omgaan met verschillen, teleurstellingen, frustraties en discriminatie en accepteert geen onderlinge uitsluiting of vernedering. Hij maakt jongeren weerbaar en stelt: “Een jongere met hoge schulden komt sneller in de verleiding om verkeerde keuzes te maken om snel aan geld te komen en om met verkeerde types om te gaan. Ik vind het mijn taak om hem daarvoor te behoeden.” Hierbij schroomt El Otmani ook niet de omgeving erbij te betrekken, van ouders tot hulpverleningsinstanties. Maar ook Paul Verweel, in Utrecht al jarenlang betrokken als voorzitter bij voetbalvereniging Hoograven, is zo een gouden schakel voor veel jongens in de wijk. Bekijk het Youtube filmpje Voetbal is Vrede over dit voorbeeld.

Het plezier in de sport, het plezier met de teamgenoten en de erkenning van de trainer of een andere spil binnen de sport die niet teveel op zichzelf/ intern gericht is, kunnen ervoor zorgen dat sport werkelijk een beschermende factor is en jongeren weerbaar maakt tegen de risicofactoren uit de voedingsbodem van het eerder gepresenteerde vraag- aanbod model. Maar hoe kun je als spilfiguur of als ouder radicalisering bij jongeren herkennen?

Hoe herken je radicalisering?

Radicaliseren is een proces dat gestimuleerd wordt als de radicale ideologieën de houvast geven die jongeren zoeken. De vrouwen bij de bijeenkomst van Lady Fit en de deelnemers aan de workshop Ouders en vragen van nu waren geïnteresseerd in de vraag hoe je toegenomen interesse voor radicale islamitische ideeën ontdekt. Signalen die aan bod kwamen waren:

• Vervreemding en (zelf) uitsluiting: afstand nemen, persoonlijke relaties veranderen drastisch
• Devotie en idealisme: verheerlijking van idealen
• Bedreigingen en vijanden: benoemen van bedreigingen van ‘de vijand’. Waar is de persoon tegen of bang voor?
• Privaat is publiek: geen onderscheid maken tussen private en publieke normen
• Uiterlijke kenmerken en andere uitingsvormen: kleding dient niet om hip te zijn
• Onderlinge loyaliteit: de gedeelde ideologie of groepsidentiteit wordt belangrijk
• Actiebereidheid: Is het onrecht of de bedreigingen dusdanig dat de persoon voelt dat hij tot actie moet overgaan en zijn bijdrage aan de ‘strijd’ wil/moet leveren?

De vrouwen bij de bijeenkomst van Lady Fit bevestigen dat veranderingen in opvattingen en in gedrag en uiterlijk vaak plotseling en hevig gebeurt. Ze vertellen over jongens die ineens sterke interesse tonen in de islam en nieuwe denkbeelden daarover ontwikkelen. Maar ook over jongens met een sterk vijandbeeld die zich terug trekken en zich anders gaan kleden. En over jongeren met een sterke onderlinge solidariteit, die zich afzetten tegen de westerse samenleving. En verder over jongens die zich andere gewoonten aannemen, zich terug trekken van het familieleven en ineens op de grond gaan slapen om zich zo te harden en voor te bereiden op de strijd in barre omstandigheden. Ze isoleren zich en verkeren veel online, wat zich eenvoudig buiten de ouders en het gezin om afspeelt.

Deze signalen komen ook terug in de Youtube- documentaire waarin de vader van jihadist Sultan Berzel vertelt wat er voorafgaand aan Sultans vertrek naar Syrië heeft afgespeeld. Maar hoe ga je vervolgens om met de signalen en met welke uitdagingen hebben ouders te maken?

Uitdagingen van ouders

Ouders hebben vaak te maken met een generatiekloof. Jongeren zijn meer bekend met moderne communicatievormen dan hun ouders en er bestaan verschillen tussen ouders en jongeren wat betreft taalvaardigheden. Wanneer ouders met signalen te maken krijgen, weten ze aanvankelijk niet hoe ze de veranderingen moeten beoordelen. Vaak zijn ze ook verheugd over de interesse die de jongens ontwikkelen voor de religie. Cultuur en etniciteit zijn vaak verweven met religie, dus welke ouder wil dit niet? vragen de moeders bij Lady Fit zich af. Maar toch, zo stellen ze, is het onbehagelijk en ongemakkelijk dat een plotselinge interesse voor de ideologie een heftigheid heeft die niet vertrouwd is. Dat zou je als moeder moeten alarmeren, maar wat doe je dan? Immers, bij signalen van radicalisering is bij veel ouders sprake van een gevoel van schaamte. Bovendien blijken moeders vooral bindende (75%) netwerkcontacten te hebben. Dat zijn contacten uit de directe familie en kennissenkring. Zij hebben weinig losse, vrijblijvende contacten met andere gemeenschappen en maatschappelijke organisaties (Hofland, 2012). Voor ouders die weinig contacten buiten de familie en kennissenkring hebben is het lastig om ontwikkelingen buiten het gezin te volgen en te begrijpen. Investeren in een gevarieerd netwerk is dan ook van grote waarde!

Ook Sieckelinck en De Winter (2015) geven als advies na onderzoek in het Verenigd Koninkrijk, Denemarken en Nederland om de pedagogische coalities tussen ouders, scholen en andere betrokkenen te versterken. Zij stellen: De krachten die op jongeren inwerken zijn immers vaak te groot en te complex voor individuele ouders en docenten om deze alleen te kunnen weerstaan (Sieckelinck & Winter, de 2015:9). Lady Fit heeft, vanuit haar doel als maatschappelijke sportvereniging, hier een mooie stap in gezet op de bewuste zondagmiddag. 

De vrouwen van Lady Fit

Hoewel de vrouwen van Lady Fit het thema Radicalisering heel urgent vinden en er veel over nadenken en zich zorgen maken, hebben ze niet eerder in een groep zoals deze zondagmiddag over het onderwerp gepraat. Ze vinden het een belangrijk onderwerp en het is fijn samen van gedachten te wisselen. Over één ding bestaat grote overeenstemming: het antwoord op radicalisering is opvoeden tot weerbaarheid en het leren om gaan met verschillen. Verschillen in de islamitische gemeenschap en verschillen tussen mensen in de wijdere samenleving. Als moeders willen de vrouwen steeds in gesprek zijn met hun kinderen en als sportgemeenschap willen ze elkaar daarbij inspireren door er over te praten en hun gedachten te vormen. De moeders willen hun kinderen positief stimuleren en bijdragen aan het zelfvertrouwen. Met zelfvertrouwen ontwikkelen kinderen weerbaarheid. Kinderen die weerbaar zijn, kunnen hun grenzen goed aangeven. Ze durven voor zichzelf op te komen en wanneer ze dat willen steun te zoeken. De vrouwen besluiten nog eens bij elkaar te komen om met elkaar verder te spreken over een opvoeding tot weerbaarheid.

Literatuur

Bailey, R., Cope, E.J., & Pearce, G. (2013). Why do children take part in, and remain involved in sport?: a literature review and discussion of implications for sports coaches.

Beck, R & D. Dijk (2016). Boks het voor elkaar; Kampioen van je eigen leven. Ede: Kenniscentrum Sport

Crone, E. (2008). Het puberende brein. Over de ontwikkeling van de hersenen in de unieke periode van de adolescentie. Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker.

Dronkers, J. (2007). Ruggegraat van ongelijkheid. Beperkingen en mogelijkheden in ongelijke onderwijskansen te veranderen. Amsterdam: Wiairdi Beckman Stichting.

EUROSTAT, Education and Training Monitor 2014 (Volume 2: Country analysis), Brussel, European Commission.

Feddes, A.R. Nickolson, L. & B. Doosje. (2015). Triggerfactoren in het Radicaliserings-proces. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

Haar, ter, M. (2015). Sport ruilen voor IS, SportKnowhowXL, 19 januari 2016.

Hartman, E., Greeff, J. de, Verburgh, L., Meijer, A., Fels, I.M.J. van der, Smith, J., Visscher, C. (2015). Effecten van fysieke activiteit op cognitie en de hersenen van kinderen in het primair onderwijs. Groningen: Universitair Medisch Centrum Groningen.

Hofland, H. (2012). De Pedagogische Gemeenschap in de Multi-etnische Wijk, Universiteit Utrecht/ZonMw.

Jolles, J. (2011). Ellis en het verbreinen. Over hersenen, gedrag & educatie. Neuropsych Publishers, Amsterdam – Maastricht.

Korthals, R. (2015). The Pre-Tracking Effects of Parental Background. ROA Research Memorandum, no. 2015/05, Maastricht University.

Laureus; Sport for good foundation (2011). Teenage Kicks: The value of sport in tackling youth crime.

Sieckelinck, S. & Winter, M. de (2015). Formers & families; Transitional journeys in and out of extremisms in the United Kingdom, Denmark and The Netherlands. The Hague: National Coordinator Security and Counterterrorism (NCTV).

Spaaij, R. (2011). Sport and social mobility: Crossing boundaries. New York and London: Routledge.

Yperen, T.A. van (2009). Betere ketens. In: Graas e.a. (Red.). De Wet Jeugdzorg in de dagelijkse praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Wienke, D. en O. Ramadan (2011). Polarisatie en radicalisering bij jongeren. Vragen en antwoorden ten behoeve van professionals, werkzaam in eerstelijnsorganisaties en in het onderwijs; werkblad ‘Ontstaan’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut